Αφήνοντας πίσω τον κάμπο της Θεσσαλονίκης και τον νομό Ημαθίας μπήκαμε στον νομό Κοζάνης με τον σκούρο ορεινό όγκο του Βερμίου στον ορίζοντα. Τελικός προορισμός μας, τα χωριά της Δυτικής Μακεδονίας, όπου διαδραματίστηκαν τα τελευταία κεφάλαια του Εμφυλίου, με αντιπάλους τον Εθνικό Στρατό και τον Δημοκρατικό Στρατό Ελλάδας. Ο Νίκος Μαραντζίδης δέχθηκε να κάνουμε τη συνέντευξη – γεύμα στο φυσικό περιβάλλον, όπου εκτυλίχθηκαν οι πιο δραματικές συγκρούσεις. Το ορεινό τοπίο με την πυκνή βλάστηση και τα κατακόρυφα γκρίζα βράχια, άλλοτε ήπιο και άλλοτε σκληρό και εχθρικό, έγινε μάρτυρας αιματηρών μαχών που εξέθρεψαν τον μύθο «για τον άπαρτο Γράμμο και το απάτητο Βίτσι».
Μετά τρεισήμισι ώρες ταξίδι, σταματήσαμε σε ένα πετρόκτιστο χωριό στην αγκαλιά της Φύσης. Το καφενείο ήταν γεμάτο κόσμο που μιλούσε για ποδοσφαιρικές μεταγραφές, η Ελένη Μενεγάκη χαριεντιζόταν στην τηλεόραση, το βαζάκι με τα πλαστικά λουλούδια στο τραπέζι, συνοδεύτηκε γρήγορα από δύο μεγάλες κούπες με τσάι του βουνού. Η συζήτηση άρχισε με αφορμή το βιβλίο του Μαραντζίδη με τίτλο «Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδος», στο οποίο αναπτύσσει τη θέση του για το ξέσπασμα, την εξέλιξη και την τελική έκβαση του Εμφυλίου. Επίσης, φέρνοντας στο φως νέα στοιχεία, εξετάζει τη φυσιογνωμία του ΔΣΕ, υποστηρίζοντας πως η μελέτη αυτής της περιόδου αναδεικνύει την τραγωδία νέων, κυρίως, ανθρώπων που κατά βάση στρατολογήθηκαν βίαια, υποχρεώθηκαν να πολεμήσουν κάτω από μια ηγεσία που δεν εμπιστεύονταν, σε έναν πόλεμο που δεν πίστευαν ότι μπορούν να κερδίσουν. Για το βιβλίο αυτό, ο Μαραντζίδης δέχθηκε σκληρή κριτική από μερίδα συναδέλφων του ιστορικών.
Η αφήγησή του καθηγητή του Πανεπιστημίου Μακεδονίας ξεκινά ανορθόδοξα: «Το αρχικό οικογενειακό επίθετό μας ήταν Μαραντζώφ. Ο παππούς μου, γεννημένος στις αρχές του 1900 ήρθε τη δεκαετία του ’20 στην Ελλάδα, από την Τιφλίδα, μαζί με τη μητέρα του. Ο λόγος της μετοίκησης δεν πολυσυζητιόταν ιδιαίτερα στην οικογένεια. Εικάζω ότι επειδή ο προπάππος μου ήταν αξιωματικός του τσαρικού στρατού που δολοφονήθηκε, έφυγαν ως πρόσφυγες όταν επεκράτησαν οι Μπολσεβίκοι. Ο παππούς μου, ο Κόλιας όπως τον φώναζαν, το ρωσικό χαϊδευτικό του Νικολάι, παντρεύτηκε περισσότερες από μία φορές, βιοπορίστηκε ως ταχυδακτυλουργός σε διάφορα πανηγύρια της ελληνικής υπαίθρου, και πέθανε αλκοολικός ως τυπικός ρωφόφωνος εμιγκρές. Αλλαξε αρχικά το επίθετο του σε Μαραντζόπουλος και ύστερα σε Μαραντζίδης. Δήλωνε σταλινικός, απείχε στις εκλογές του 1946 και τον εξόρισαν στην Ικαρία. Οι πολιτικές πεποιθήσεις του επηρέασαν τους συγγενείς μου. Πολλά μέλη της οικογένειας είναι στο ΚΚΕ και είμαι εξοικειωμένος με αυτόν τον χώρο από πολύ μικρός. Ετσι, όταν άρχισα τη μελέτη μου για το ΚΚΕ, δεν ένιωθα την αμηχανία που έχουν άλλοι ερευνητές με αντίστοιχο αντικείμενο, οι οποίοι προέρχονται από δεξιές οικογένειες», υπογραμμίζει.
«Τον τελευταίο καιρό προκύπτουν νέες οπτικές γωνίες μέσα από τις οποίες επανεξετάζεται το θέμα του Εμφυλίου», επισημαίνει ο συγγραφέας-ιστορικός. «Υπάρχει μια νεότερη γενιά ερευνητών που αντιμετωπίζει το θέμα με ψύχραιμη ματιά. Εχει αυτήν την πολυτέλεια, διότι έχει ωριμάσει η δημοκρατία μας και μετά την κατάρρευση του κομμουνισμού, η ιδεολογία αυτή δεν αποτελεί πλέον διακύβευμα. Η νεότερη αυτή γενιά επιχείρησε αρχικά πολλές επιτόπιες έρευνες, από χωριό σε χωριό της Ελλάδας, ενώ άφησε στην άκρη τη μεγάλη, ενιαία αφήγηση. Το πολιτικό σύστημα στην Ελλάδα της Μεταπολίτευσης, είχε ενοχικό σύνδρομο απέναντι στην Αριστερά, την ηγεσία της και τον κόσμο που την υποστήριζε. Από τη μια πλευρά ήταν δικαιολογημένο, αν σκεφτεί κανείς τι είχαν τραβήξει οι κομμουνιστές από την περίοδο του Μεσοπολέμου ώς τη δικτατορία των συνταγματαρχών. Από την άλλη, η ενοχή αυτή έφτασε σε τέτοια υπερβολή από το 1974 και μετά που εμπόδισε την κριτική και την απομυθοποίηση του ΚΚΕ. Ελάχιστοι τόλμησαν να μιλήσουν για το τι είδους κοινωνία θα είχε δημιουργηθεί στην Ελλάδα, αν το ΚΚΕ είχε επιτύχει τον σκοπό του. Στην Ελλάδα υπάρχει τεράστιο έλλειμμα ενός, κατά τα δυτικά πρότυπα, φιλελεύθερου αντικομμουνισμού. Ενας τέτοιος αντικομμουνισμός θα μας είχε προφυλάξει σαν κοινωνία από πολλές ανοησίες που κυριάρχησαν στην Ελλάδα της Μεταπολίτευσης, και συνέβαλαν να φτάσει η χώρα εδώ που έφτασε», λέει ο Ν. Μαραντζίδης.
Δόγμα Τρούμαν και Σχέδιο Μάρσαλ ανέτρεψαν τα δεδομένα
Σύμφωνα με τον Ν. Μαραντζίδη, ο Εμφύλιος ξεκίνησε το 1943. «Ως τώρα το χρονολόγιο ήταν: 1941 – 45, Εθνική Αντίσταση, 1945 – 46, λευκή τρομοκρατία και 1946 – 49, Εμφύλιος. Ενα «σχήμα» πολύ βολικό για την Αριστερά, διότι έτσι η αιτία του ξεσπάσματος του Εμφυλίου, θεωρούνταν πως ήταν η βία που υπέστησαν οι Αριστεροί μετά το 1945, από τους παρακρατικούς. Ομως προϋπήρχε η πρόθεση του ΚΚΕ να διεκδικήσει την εξουσία. Αυτή η θέση έχει επαναδιατυπωθεί στο παρελθόν ιδιαίτερα κατά τη δεκαετία του 1970 με τον Τζον Ιατρίδη, αλλά ήταν δραματικά μειοψηφική. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η κοινότητα των ιστορικών εκείνη την περίοδο, κυριαρχείται από την κουλτούρα της Αριστεράς. Ετσι, ορισμένα κρίσιμα ζητήματα παρέμεναν για χρόνια στο περιθώριο της έρευνας, όπως λ.χ. η βία της Αριστεράς την περίοδο της Κατοχής. Το σύνθημα άλλωστε «ΕΑΜ ΕΛΑΣ Πολυτεχνείο» αποτυπώνει την ισχύ της κυρίαρχης σκέψης για μια μεγάλη περίοδο στην Ελλάδα», τονίζει ο Μαραντζίδης.
«Παράλληλα από το 1974 και μετά, ανοίγουν κυρίως τα βρετανικά και τα αμερικανικά αρχεία που μας δίνουν πληροφορίες για την εμπλοκή αυτών των δύο δυνάμεων αλλά όχι των Σοβιετικών, των Γιουγκοσλάβων, των Βούλγαρων κ.λπ. Επρεπε να περιμένουμε μέχρι τη δεκαετία του 1990 για να έχουμε στη διάθεσή μας πρόσθετα στοιχεία. Αρα, ποιος ιστορικός θα τολμούσε ώς τότε να πει ότι το ΚΚΕ έπαιρνε μαζικά οπλισμό και τροφοδοσία από την Ανατολική Ευρώπη και ότι η σύγκρουση είχε διεθνή χαρακτήρα, αλλά όχι μόνο από την πλευρά των Βρετανών και των Αμερικανών αλλά και των Λαϊκών Δημοκρατιών; Ετσι το ΚΚΕ και ο ιστορικός του ρόλος, έμεινε στην άκρη για χρόνια και το ίδιο το κόμμα, υπήρξε καλά προστατευμένο, καθώς οι ευθύνες για τον Εμφύλιο αποδόθηκαν σχεδόν αποκλειστικά στις δυτικές δυνάμεις και στον Ζαχαριάδη που παρουσιάζεται από αρκετούς πρώην συντρόφους του, ως ένας τυχοδιώκτης, τρελός ηγέτης που οδήγησε την Αριστερά στην περιπέτεια του Εμφυλίου. Ο Ζαχαριάδης ήταν μια χαρά στα μυαλά του. Ηταν ένας σταλινικός κομμουνιστής που αντιλήφθηκε πως ήταν μια φάση κατά την οποίαν το ΚΚΕ θα μπορούσε να διεκδικήσει την εξουσία με ένοπλο τρόπο, καθώς η Ελλάδα συνόρευε με τρεις Λαϊκές Δημοκρατίες που έδειχναν κάθε προθυμία να συνδράμουν στον αγώνα των Ελλήνων κομμουνιστών. Οι Βρετανοί και η ελληνική κυβέρνηση ήταν πολύ ασθενείς για να εγγυηθούν την παραμονή της Ελλάδας στη Δύση. Το δόγμα Τρούμαν και το σχέδιο Μάρσαλ ήρθαν έναν και πλέον χρόνο αργότερα και ανέτρεψαν τα δεδομένα. Ούτε ο Ζαχαριάδης ούτε ο Τίτο και ο Δημητρώφ μπορούσαν να το προβλέψουν αυτό».
Διευρυμένο κράτος σημαίνει πελατειακές σχέσεις και διαφθορά
«Ο εμφύλιος πόλεμος υπήρξε προϊόν εσωτερικών και διεθνών εξελίξεων», τονίζει ο Ν. Μαραντζίδης. «Τα νέα στοιχεία επιβεβαιώνουν τη θέση της εμπλοκής των Ανατολικών. Αποδεικνύω στο βιβλίο ότι αν δεν υπήρχε η στήριξη των κομμουνιστικών χωρών προς το ΚΚΕ, η Ιστορία θα είχε εξελιχθεί διαφορετικά και ο Εμφύλιος μπορεί να μην είχε γίνει ποτέ».
Το επιχείρημα αρκετών ιστορικών που άσκησαν κριτική στο βιβλίο είναι πως αν όντως υπήρξε τόσο μεγάλη βοήθεια από τις άλλες κομμουνιστικές χώρες, οι Ελληνες αντάρτες δεν θα ήταν ρακένδυτοι, πεινασμένοι και χωρίς πολεμοφόδια, όπως συνέβαινε συχνά – ρωτάμε τον Μαραντζίδη. «Για να φτάσει η ξένη βοήθεια περνώντας από τον Γράμμο ή το Βίτσι, έπρεπε να ξεπεραστούν τρομερά εμπόδια που θέτει η μορφολογία του εδάφους, και όχι μόνο. Η βοήθεια ακόμη πιο δύσκολα κατέβαινε κάτω από τη Βόρεια Ελλάδα όπου με κάποιο τρόπο έφταναν οι ενισχύσεις. Ρακένδυτοι ήταν οι αντάρτες του ΔΣΕ στη Θεσσαλία, τη Στερεά και την Πελοπόννησο. Είναι λογικό όταν δεν υπάρχουν κρατικοί μηχανισμοί που να υποστηρίζουν τις γραμμές του εφοδιασμού, πολλά να χάνονται στον δρόμο. Αυτό όμως δεν αναιρεί ούτε την πολιτική σημασία της ανατολικής εμπλοκής ούτε το γεγονός ότι οι ξένες δυνάμεις ενίσχυαν υλικά τους αντάρτες με όπλα, εφόδια, εκπαίδευση και ιατροφαρμακευτικό υλικό», λέει ο ερευνητής.
Η κουβέντα μας στο καφενείο συνεχίζεται με ένα σύνθημα του Δεκεμβρίου του 2008: «Βάρκιζα. Τέλος». Πόσο άραγε είναι «παρών» ο Εμφύλιος στη ζωή μας σήμερα; «Η δική μου άποψη είναι πως οι Ελληνες δεν ασχολούνται πλέον με το θέμα του Εμφυλίου. Δεν είμαστε όπως οι Ισπανοί όπου το ζήτημα αυτό, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, επηρεάζει περισσότερο την πολιτική. Από την άλλη οι εκδότες επιβεβαιώνουν πως τα βιβλία που έχουν να κάνουν με εκείνη την ιστορική περίοδο έχουν σημαντικές πωλήσεις. Οσο για το σύνθημα, νομίζω ότι κάποια από τα νέα παιδιά έψαχναν να βρουν ένα εξεγερσιακό πρότυπο. Καθώς αδυνατούν να στραφούν στη γενιά του Πολυτεχνείου, την οποίαν θεωρούν συμβιβασμένη ή «πουλημένη» και να δουν πολιτικούς, όπως τον Λαλιώτη, την Δαμανάκη και τον Ανδρουλάκη ως τέτοια πρότυπα, αναγκαστικά πάνε πιο πίσω. Δηλαδή στον γνωστό μύθο της ηττημένης ρομαντικής Αριστεράς που πάλεψε και αναγκάστηκε να ενταφιάσει τα όπλα της. Στα γεγονότα του 2008, τo εντυπωσιακό στοιχείο ήταν ότι αρκετοί 55άρηδες και 60άρηδες ταυτίστηκαν με αυτό το κίνημα, ενθυμούμενοι και εκείνοι ιδεώδη, τα οποία στην καλύτερη περίπτωση είχαν λησμονήσει, στη χειρότερη είχαν εξαργυρώσει. Μπορεί αυτό να ονομαστεί και παλιμπαιδισμός ή μήπως φόβος για τα γηρατειά που έρχονται», τονίζει ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Μακεδονίας.
Πόσο πιθανή θεωρεί στην Ελλάδα μια εξέγερση που μπορεί να ανατρέψει την πολιτική κατάσταση;
«Στην Ελλάδα έχουμε κυρίως ανομική συμπεριφορά αλλά όχι εξεγερσιακή. Ως τώρα υπήρχε ένα είδος διαγενεακής συμμαχίας, που απομάκρυνε τέτοια ενδεχόμενα: ο σημερινός νέος μένει στο σπίτι μέχρι μεγάλη ηλικία και ο γονιός αντέχει να συντηρεί την ανεργία ή την υποαπασχόλησή του. Αν τα δημογραφικά δεδομένα της Ελλάδας ήταν άλλα, αν είχαμε δηλαδή μεγάλο τμήμα νεανικού πληθυσμού, όπως στις αραβικές χώρες, τότε τα πράγματα θα ήταν διαφορετικά, διότι οι γονείς δεν θα μπορούσαν να συντηρήσουν τα τρία ή τέσσερα παιδιά τους. Βέβαια οι συνθήκες αλλάζουν, καθώς αυξάνεται δραματικά ο αριθμός των ανέργων από όλες τις ηλικίες».
«Η χώρα χρεοκόπησε διότι ακολούθησε το μοντέλο του κρατισμού που ξεκίνησε από την πρώτη περίοδο της Μεταπολίτευσης ο Καραμανλής, κρατικοποιώντας την Ολυμπιακή, διάφορες τράπεζες και διυλιστήρια», υποστηρίζει ο Μαραντζίδης. «Ανοιξε τον δρόμο για την πολιτική αυτή, που επέκτεινε αργότερα, ο Ανδρέας Παπανδρέου. Τα δύο μεγαλύτερα κόμματα αλλά και η ελληνική κοινωνία δυστυχώς συμφώνησαν ότι το κράτος είναι ο βασικός πυλώνας της ανάπτυξης. Διευρυμένο κράτος σημαίνει πελατειακές σχέσεις, διαφθορά και αναποτελεσματικότητα. Σήμερα πληρώνουμε τον λογαριασμό αυτού του αποτυχημένου μοντέλου».
Ο Γ. Παπανδρέου μοιάζει με τον Γκορμπατσόφ στην ΕΣΣΔ του 1991. Συμπαθής στο εξωτερικό εντελώς αναποτελεσματικός στο εσωτερικό. Επιχειρεί, γεμάτος ενοχές και αναστολές, να συρρικνώσει το κράτος, εκπροσωπώντας το κατ’ εξοχήν κόμμα του κράτους. Πόσες πιθανότητες έχει άραγε να τα καταφέρει; Οι τελευταίες οικονομικές και πολιτικές εξελίξεις απαιτούν τόσο από το πολιτικό προσωπικό, όσο και από την ελληνική κοινωνία μια αλλαγή νοοτροπίας. Αυτή ήταν νομίζω και η κοινή λογική τόσο του κειμένου των 11 πανεπιστημιακών υπέρ του Μεσοπρόθεσμου όσο και αυτού των 32, το «Τολμήστε». Αν οι πολιτικές, κοινωνικές και οικονομικές ελίτ δεν σταθούν στο ύψος των περιστάσεων, βαδίζουμε ασταμάτητα προς την καταστροφή ή τη μακροχρόνια παρακμή και περιθωριοποίηση.
Παίρνουμε τον δρόμο της επιστροφής. Το τοπίο παραμένει γοητευτικό, ταυτισμένο σήμερα με αποδράσεις από την πόλη και όχι με την σύρραξη που παραλίγο να αλλάξει τον ρουν της σύγχρονης Ελλάδας.
Οι σταθμοί του
1966
Γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη.
1994
Διδακτορικό στο αντικείμενο της Ιστορίας και της Κοινωνιολογίας του κομμουνισμού.
1997
Εξέδωσε το βιβλίο «Μικρές Μόσχες».
1998
Εκλέγεται λέκτορας στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας.
2000
Ιδρυσε με τον Στάθη Καλύβα το Δίκτυο για τη Μελέτη των Εμφυλίων Πολέμων.
2007
Επισκέπτης καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Καρόλου στην Πράγα.
2010
Εξέδωσε το βιβλίο «Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας».
Η συνάντηση
Η διαδρομή και η συζήτηση μάς συνεπήρε και αποφασίσαμε, τελικά, να μην σταματήσουμε κάπου για πολλή ώρα. Διαφορετικά θα ήταν αδύνατον να κάνουμε το ταξίδι αυτό αυθημερόν από τη Θεσσαλονίκη. Το μόνο διάλειμμα έγινε στο χωριό Πεντάλοφος της Κοζάνης, στα όρια της περιοχής όπου άρχιζε κάποτε η δικαιοδοσία του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας.
Στο παραδοσιακό καφενείο του χωριού ήπιαμε τσάι βουνού και τσιμπήσαμε τυρί και ψωμί. Το τοπίο -φορτωμένο με μνήμες- ήταν εκπληκτικό με ψηλά δέντρα και όμορφα βράχια, μια επιστροφή σε μια εποχή εντελώς διαφορετική για τον τόπο. Οι άνθρωποι ήταν γλυκείς και φιλόξενοι.