SΤΕFΑΝ ΖWΕΙG
Επικίνδυνος οίκτος
μετ. Μιμίκα Κρανάκη, εκδ. Αγρα
Μάστορας της νουβέλας και πιστός θεράπων της βιογραφίας, ο Στέφαν Τσβάιχ έγραψε ένα μονάχα μυθιστόρημα, τον «Επικίνδυνο οίκτο», τις παραμονές του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Η μακρόσυρτη αφήγηση, ιδανικά μεταφερμένη στη γλώσσα μας από τη σπουδαία Μιμίκα Κρανάκη, παρακολουθεί μια κοινωνία που νοσταλγεί την αλλοτινή της ευρωστία, έναν ήρωα που παραδέρνει ανάμεσα στις ψυχολογικές του μεταπτώσεις, ανθρώπους παγιδευμένους σε ένα πεπρωμένο που δεν γνωρίζει έλεος, και όλα αυτά με φόντο ένα διαβρωτικό συναίσθημα -τον οίκτο- καταστροφικό και για όποιον το νιώθει και για όποιον τον προκαλεί. O Αντον Χοφμίλερ, αξιωματικός του ιππικού και αφηγητής της ίδιας του της κακοτυχίας, έκθαμβος παρατηρητής ενός αδύναμου εαυτού που αδιάκοπα τον εκπλήσσει, ανακαλύπτει μέσα από την τυχαία συνάντησή του με την ανάπηρη κόρη ενός εύπορου αφομοιωμένου Εβραίου πως η καρδιά του δεν έχει θέση παρά μονάχα για μια νερωμένη εκδοχή του οίκτου. Δεν ξέρει πώς να το χειριστεί ετούτο το συναίσθημα, αλλά η αδυναμία του είτε να τον καταπνίξει είτε να τον μεταμορφώσει θα καταλήξει σε τραγωδία. Το μυθιστόρημα είναι δομημένο γύρω από τις επαναλαμβανόμενες συναντήσεις του Χοφμίλερ με την παράλυτη, εγωπαθή, ερωτόληπτη Εντιθ, συναντήσεις που κάνουν τον νεαρό αξιωματικό να ταλαντεύεται ανάμεσα στο ενδιαφέρον και την αποστασιοποίηση, το αίσθημα της παντοδυναμίας και την αυτοαπέχθεια, την αυταρέσκεια και την ενοχή, και τη νεαρή γυναίκα να μεταπίπτει από την ερωτική διεκδίκηση στον συναισθηματικό εκβιασμό και από εκεί στην απελπισία. Σε μια επιστολή του προς τον Φρόιντ, με ημερομηνία 8 Σεπτεμβρίου 1926, ο Στέφαν Τσβάιχ γράφει: «Επιτρέψτε μου για μια φορά να εκφράσω απροκάλυπτα τι σας οφείλω, τι σας οφείλουν πολλοί – το θάρρος της ψυχολογίας. Εχετε απελευθερώσει από τις αναστολές τους αναρίθμητους ανθρώπους, και χάρη σε σας βλέπουμε πολύ περισσότερα». Η φιλία με τον Φρόιντ και η απερίφραστη αναγνώριση των οφειλών του στην ψυχαναλυτική θεωρία εξηγεί γιατί όλα σχεδόν τα έργα του Τσβάιχ είναι κατασκευασμένα σαν γρίφοι που λύνονται μέσα από μια εξομολόγηση, ανακαλώντας το ντιβάνι του ψυχαναλυτή. Κάθε βλέμμα και κάθε χειρονομία αποτελούν ένα δυνάμει σύμπτωμα με τη φροϋδική έννοια, και όλα τα πρόσωπα αντιμετωπίζονται ως «περιπτώσεις» προς ανάλυση: ο περιδεής, τσακισμένος Εβραίος πατέρας, φυλετικά περιθωριοποιημένος παρά τα πλούτη του, η εγωπαθής, βασανισμένη, παραδομένη στο σαρωτικό της πάθος Εντιθ, ο έμπειρος περί τα ανθρώπινα οικογενειακός γιατρός, πρότυπο ηθικής στάσης και σοβαρού στοχασμού, εκπρόσωπος μιας επιστήμης που ακατάπαυστα διερωτάται για τα όριά της. Ο Τσβάιχ δίστασε να γράψει μυθιστόρημα στα χρόνια της ακμής του. Ελεγε πως πετσόκοβε τις μεγαλύτερες συνθέσεις του για να τις απαλλάξει από το περιττό, αποστάζοντας την ουσία και κρυσταλλώνοντάς την σε μικρότερες φόρμες. Δεν λείπουν, λοιπόν, τα ψεγάδια από τον «Επικίνδυνο οίκτο», δεν συναντάμε εδώ τη συνετή αυτοσυγκράτηση του συγγραφέα. Το μυθιστόρημα παραείναι εκτενές, παραείναι μπαρόκ, παραείναι επαναληπτικό – και η καταστροφή του τέλους προβλέψιμη. Είναι ένα τυπικό μελόδραμα. Ομως πόσο συναρπαστικό, πόσο βαθύ είναι αυτό το μελόδραμα! Η διαλεκτική της μελοδραματικής συνείδησης, όπως την όρισε ο Αλτουσέρ, λειτουργεί εδώ στο ακέραιο: μπορεί να καθυστερεί εσωτερικά να εξελιχθεί από μόνη της, θεμελιώνει ωστόσο τη δυνατότητα για μια πραγματική κριτική ως προς τις αυταπάτες της συνείδησης μέσω μιας συνταράσσουσας πραγματικότητας. Και μ’ αυτήν την έννοια, ο «Επικίνδυνος οίκτος» θα μπορούσε να διαβαστεί και σαν μυθιστόρημα μαθητείας, ένα σύγχρονο bildungsroman, όπου η προσδοκία συμφιλίωσης με την πραγματικότητα δίνει τη θέση της στην άρση κάθε αυταπάτης και στη διαιώνιση της ενοχής.