Ηταν η καλή είδηση των τελευταίων ημερών: Το Αρχείο Καβάφη μπαίνει σε νέα εποχή. Με μια κίνηση υψηλού συμβολισμού, το κοινωφελές Ιδρυμα Αλέξανδρος Σ. Ωνάσης προχώρησε στην απόκτηση του Αρχείου, εξασφαλίζοντας την παραμονή του σε ελληνικά εδάφη. Ενδιαφέρον είχε εκδηλωθεί από σοβαρούς διεκδικητές, διάσημα ακαδημαϊκά ιδρύματα και πέραν του Ατλαντικού. Το Αρχείο Καβάφη αποτελεί μοναδική περίπτωση στα ελληνικά γράμματα, όσο μοναδικός ποιητής και άνθρωπος ήταν και ο Κωνσταντίνος Καβάφης, ο οποίος τακτοποίησε και οργάνωσε τα κατάλοιπά του, λογοτεχνικά και προσωπικά, για να καθοδηγήσει τη μελλοντική έρευνα του έργου του και να διασφαλίσει την υστεροφημία του.
Το υλικό του αρχείου, μεταξύ άλλων, περιλαμβάνει ποιήματα (πρωτότυπα, μεταφράσεις σχόλια, σε ποιήματα), πεζά λογοτεχνικά και φιλολογικά, αλληλογραφία, ημερολόγια, το αρχείο της «Αλεξανδρινής Τέχνης» (του περιοδικού που εξέδιδε ο Καβάφης), καθώς και προσωπικά αντικείμενα του ποιητή. Ως προς τις ακραίες χρονολογίες συγκρότησης του Αρχείου, το παλαιότερο τεκμήριο είναι του 1850 (επιστολή του θείου του ποιητή, Γεωργίου Καβάφη, με την οποία ο πατέρας του Κωνσταντίνου αποστέλλεται στην Αλεξάνδρεια για να διευθύνει τον αλεξανδρινό κλάδο της οικογενειακής επιχείρησης). Τελευταία τεκμήρια, του 1933, είναι τα σημειώματα με τα οποία επικοινωνούσε ο ποιητής με τους οικείους του κατά τις τελευταίες ημέρες της ζωής του στο Ελληνικό Νοσοκομείο της Αλεξάνδρειας και το χειρόγραφο του τελευταίου του ποιήματος «Εις τα περίχωρα της Αντιοχείας».
Λίγο πριν μπούμε στο 2013, που έχει ανακηρυχθεί έτος Καβάφη, ο Μανόλης Σαββίδης, τελευταίος θεματοφύλακας του Αρχείου, το μεταβίβασε στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών του Ιδρύματος Ωνάση έναντι χρηματικού ποσού που δεν θέλησαν να προσδιορίσουν οι δύο πλευρές. «Για εάας ήταν ένα απόκτημα που έχει εθνική σημασία», υπογραμμίζει ο Αντώνης Παπαδημητρίου, πρόεδρος του Ιδρύματος. «Το πιο σημαντικό, όμως, είναι όχι ότι το πήραμε, αλλά το τι σκοπεύουμε να κάνουμε με αυτό: κάτι πολύ σύγχρονο που θα απευθύνεται κυρίως σε νέους ανθρώπους που δεν είχαν την ευκαιρία να έρθουν σε επαφή με το έργο του Καβάφη και ίσως να ξενίζονται λίγο με τη γλώσσα και τη θεματολογία του. Λόγω της κατάστασης που βρίσκεται η παιδεία στη χώρα μας τα τελευταία είκοσι-τριάντα χρόνια δεν έχουν συνηθίσει να έχουν πρόσβαση στις υποκείμενες έννοιες της ποίησης του Καβάφη.
»Δεν θα κάνουμε, λοιπόν, ένα συνέδριο στο οποίο θα καλέσουμε τους πολύ γνωστούς και καλούς μελετητές του έργου του Καβάφη, αλλά κάτι που θα ανοίξει τον κόσμο προς τον ποιητή. Το Αρχείο θα είναι προσβάσιμο σε όλους. Επίσης, θα διαμορφώσουμε έναν ειδικό εκθεσιακό χώρο, ο οποίος δεν θα έχει απλώς κάποιες προθήκες για την έκθεση των χειρογράφων του, αλλά θα είναι μελετημένος με πολύ μοντέρνο τρόπο ώστε να «ζωντανεύουν» τα ποιήματα του Καβάφη». Ο Αντώνης Παπαδημητρίου στέκεται ιδιαίτερα και στη διεθνή ακτινοβολία του Καβάφη. «Είναι ιδιαιτέρως αγαπητός και δημοφιλής ποιητής, ειδικά στις λατινόφωνες χώρες. Στην Ιταλία, λ.χ., η εφημερίδα Corriere della Sera είχε βάλει ένθετη μετάφραση ποιημάτων του. Αυτόν τον διεθνή χαρακτήρα θέλουμε να ενισχύσουμε».
Για μια ευρύτερη πολιτισμική προσέγγιση του Αρχείου Καβάφη κάνει λόγο και ο Μανόλης Σαββίδης: «Σκεφτόμουν από καιρό πώς θα μπορούσα να αξιοποιήσω καλύτερα το Αρχείο Καβάφη, γιατί είδα ότι εγώ δεν επαρκούσα. Είμαι φιλόλογος και θα έπρεπε στ’ αλήθεια να δοκιμάσουμε μια μη φιλολογική προσέγγιση, γιατί αυτή είχε σχεδόν φτάσει στα όριά της. Δοκίμασα να κάνω ένα μουσείο Καβάφη. Οταν ήταν υπουργός Πολιτισμού ο Αντώνης Σαμαράς και πρόεδρος στο Ταχυδρομικό Ταμιευτήριο ο Αγγελος Φιλιππίδης, κάναμε μια τριμερή συμφωνία: Το υπουργείο να μας επιτρέψει τη χρήση ενός κτιρίου στην Πλάκα, το Ταχυδρομικό Ταμιευτήριο να το αναπαλαιώσει γιατί κατέρρεε, και να λειτουργήσει ως μουσείο Καβάφη.
»Ομως, μετά τις εκλογές άλλαξε η διοίκηση του Ταμιευτηρίου. Η καινούργια κατήγγειλε τη σύμβαση που είχε υπογράψει η προηγούμενη κι έτσι το έργο ναυάγησε. Η απογοήτευση αυτή με έκανε να σκεφτώ ότι έπρεπε να βρεθεί κάποιος άλλος που θα μπορούσε να αξιοποιήσει όλες τις διαστάσεις του Αρχείου, παραλαμβάνοντάς το στην κατάσταση που είχα καταφέρει να το φέρω.
»Στα χέρια μου το Αρχείο βρίσκεται από το 1995, όταν πέθανε ο πατέρας μου, Γ. Π. Σαββίδης. Ολα αυτά τα χρόνια εμπλουτίστηκε και από εμένα και από τον πατέρα μου. Προστέθηκαν χειρόγραφα, πραγματικά καβαφικά αντικείμενα όπως το γραφείο του, η νεκρική μάσκα, μια πολυθρόνα. Το ‘«προίκισα» και με δυο άρτιες κατά τη γνώμη μου ιστοσελίδες, όπου δημοσιεύαμε πολλά ανέκδοτα του Καβάφη που πολλοί εκδότες δεν έβρισκαν οικονομικά συμφέρον να εκδώσουν. Το Αρχείο, όμως, δεν είναι δικό μου. Είναι του Καβάφη. Εγώ το υπηρέτησα όσο καλύτερα μπορούσα. Ηρθε η ώρα να δοκιμαστεί κάποιος άλλος και πιστεύω ότι διάλεξα τον καλύτερο ανάδοχο για να είναι το μέλλον του εξασφαλισμένο».
Η διαδρομή του Αρχείου
Το 1963, είκοσι χρόνια μετά τον θάνατο του Κ. Π. Καβάφη, ο κληρονόμος του ποιητή, Αλέκος Σεγκόπουλος, εμπιστεύτηκε την επιμέλεια και την έκδοση όλου του Αρχείου Καβάφη στον Γ. Π. Σαββίδη.
Ο Γ. Π. Σαββίδης επιμελήθηκε με υποδειγματικό τρόπο την έκδοση των «Ανέκδοτων» ποιημάτων από το Αρχείο Καβάφη το 1968, και στη συνέχεια έδωσε την ευκαιρία σε πολλούς φιλόλογους να δημοσιεύσουν ανέκδοτο υλικό, με αποκορύφωμα την έκδοση των «Ατελών» ποιημάτων του Κ. Π. Καβάφη από τη Renata Lavagnini το 1994. Ο κληρονόμος του Γ. Π. Σαββίδη, Μανόλης Σαββίδης, συνέχισε αυτή την πρακτική, με την έκδοση του πρώτου τόμου των «Πεζών» του Κ. Π. Καβάφη από τον Μιχάλη Πιερή και της «Βιβλιοθήκης Κ. Π. Καβάφη» από τη Μιχαήλα Καραμπίνη-Ιατρού το 2003.
Ο Γ. Π. Σαββίδης και ο Μανόλης Σαββίδης όχι μόνο διαφύλαξαν την ενότητα του Αρχείου Καβάφη που παρέλαβαν, αλλά σε μεγάλο βαθμό το αποκατέστησαν, ανακτώντας χειρόγραφα και άλλο υλικό που είχε αποσπαστεί, και το προίκισαν με αντικείμενα όπως το αυθεντικό γραφείο του ποιητή, με έντυπες και ηλεκτρονικές εκδόσεις, ιστοσελίδες κ.ά. Ετσι, το Αρχείο Καβάφη παραδίδεται σήμερα στο Ιδρυμα Ωνάση πιο άρτιο και πλήρες παρά ποτέ. Λεπτομέρειες για το τι πρόκειται να γίνει στο μέλλον και ειδικά μέσα στο 2013, που είναι και έτος Καβάφη, δεν μπορούν ακόμη να ανακοινωθούν, όπως είπε στην «Κ» και ο Αναστάσιος Ιωάννης Μεταξάς, ομότιμος καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης του Πανεπιστημίου Αθηνών, ο οποίος έχει εμπλακεί στην προσπάθεια για την καλύτερη αξιοποίηση του Αρχείου. Οι άνθρωποι του Ιδρύματος, όμως, δεν κρύβουν την πρόθεσή τους για ένα καινούργιο, αναπάντεχο βλέμμα πάνω σε αυτό το μοναδικής αξίας αρχείο του μεγάλου Αλεξανδρινού.