«Για να καταλάβεις την Πόλη πρέπει να περπατήσεις. Οχι τραμ, όχι ταξί. Οι ομορφιές της Πόλης δεν είναι φανερές στα μάτια του βιαστικού διαβάτη. Δεν βρίσκονται πάντοτε στην οριζόντια προέκταση της οπτικής ακτίνας. Δεν μιλούν. Δεν φωνάζουν «Εδώ είμαι – Στάσου να με ιδείς». Οχι. Οι ομορφιές της Πόλης είναι διακριτικές, κρυμμένες στα πιο απίθανα μέρη, πονηρότατα ντυμένες, πολλές φορές με τα κουρέλια της ασκήμιας και της αθλιότητας. Πρέπει λοιπόν να περπατήσεις, να περπατήσεις. Το μάτι σου πρέπει να είναι ερευνητικό, ανήσυχο. Η νοημοσύνη σου ακονισμένη σαν ξυράφι. Η ψυχή σου σε συναγερμό. Η ευαισθησία σου να δονείται. Οι ιστορικές σου γνώσεις πάντοτε σε επιφυλακή, να εξάπτουν τη φαντασία σου…».
Το κείμενο αυτό του Μ. Καραγάτση γράφτηκε κατά την περιπλάνησή του στην Κωνσταντινούπολη, για λογαριασμό της εφημερίδας «Βραδυνή», όπου δημοσιεύθηκε τον Ιούνιο του 1951.
Σήμερα, εξήντα χρόνια μετά, το μόνο που μπορείς να προσθέσεις στην εμπειρία της περιπλάνησης, είναι μια μικρή φωτογραφική μηχανή, για να απαθανατίσεις τις ομορφιές που θα ανακαλύψεις.
Φέτος, μετά τη συνταξιοδότησή μου, είχα την ευκαιρία να περιπλανηθώ για αρκετές ώρες στους δρόμους της πολυσύχναστης Κυψέλης. Εχω ζήσει αρκετά χρόνια στη Φωκίωνος Νέγρη και εκεί εργάζεται ακόμα η γυναίκα μου.
Αρχιτεκτονικά ρεύματα
Ο αστικός οικισμός της Κυψέλης δημιουργήθηκε κυρίως μετά το 1920, κατά τον Μεσοπόλεμο. Ιδιαίτερα κρίσιμη η περίοδος, μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, με πολιτική αστάθεια και τη μεγάλη οικονομική κρίση της δεκαετίας του ’30. Ταυτόχρονα όμως, ο Μεσοπόλεμος υπήρξε περίοδος εντατικής δημιουργίας με την αποφασιστική συμβολή των Μικρασιατών προσφύγων. Στην αστική – μεσοαστική Κυψέλη εμφανίζονται όλα τα ευρωπαϊκά αρχιτεκτονικά ρεύματα της εποχής, ο όψιμος κλασικισμός, η Art Nouveau και κατόπιν στη δεκαετία του ’30 το Μοντέρνο Κίνημα (Bauhaus) και η Art Deco. Η φωτογράφισή μου περιορίσθηκε στα κτίρια του Μεσοπολέμου. Εντόπισα εκατοντάδες κτίρια στην Κυψέλη, σπίτια μεγαλοαστικά και μεσοαστικά, πολυκατοικίες κύρους μια και τότε έχουμε την εφαρμογή του σκελετού μπετόν-αρμέ κ.λπ. Πρόκειται είτε για απομονωμένα απομεινάρια, είτε για ενδιαφέροντα σύνολα σε αρκετούς δρόμους (Ιθάκης, Τροίας, Μηθύμνης, Ιμβρου, Σπετσών κ.λπ.). Πολλά είναι διατηρημένα σε πολύ καλή κατάσταση, χάρις στο μεράκι των ιδιοκτητών τους. Μερικά δεν κατοικούνται και εμπνέουν ανησυχία για τη διατήρησή τους.
Συνάντησα έργα των μεγάλων αρχιτεκτόνων του Μεσοπολέμου, Κων. Κυριακίδη, Εμμ. Λαζαρίδη, Λεων. Μπόνη, Κων. Κιτσίκη, των πρωτοπόρων μοντερνιστών Βασ. Δούρα και του καθηγητή μου Θουκ. Βαλέντη. Δίπλα σ’ αυτούς πολλοί άλλοι ανώνυμοι και εμπειροτέχνες, καθώς και λαμπροί ανεπανάληπτοι τεχνίτες που μάς έχουν παραδώσει έναν θησαυρό από ξύλινες και μεταλλικές εξώθυρες, κιγκλιδώματα, μαρμαροστρώσεις, διακοσμητικά όψεων κ.λπ.
Είχα την ευκαιρία να συνομιλήσω με κατοίκους των παλιών σπιτιών για τα προβλήματά τους, αλλά πάντα με έκδηλη την υπερηφάνειά τους για τα σπίτια τους. Οι φωτογραφίες των κτιρίων αναρτήθηκαν στο Facebook. Οι διαδικτυακοί φίλοι μοιράστηκαν με ενθουσιασμό τις εικόνες των κτιρίων, κατέγραψαν δικές τους πληροφορίες και έδωσαν τη δική τους αίσθηση για την αρχιτεκτονική της περιόδου.
Η Κυψέλη σφύζει από ζωή. Οι πλατείες, οι δρόμοι είναι γεμάτοι κόσμο, από τους παλιούς ηλικιωμένους αστούς μέχρι τους νεήλυδες μετανάστες. Η περιοχή είναι σε διαρκή μετάβαση, οι κάτοικοι αλλάζουν μεταβάλλοντας τις πληθυσμιακές ισορροπίες. Αλλά έτσι ήταν πάντα η Κυψέλη.
Συγκρίνεις άθελά σου το παλιό με το καινούργιο, προσπαθώντας να καταλάβεις τις αλλαγές. Στο τέλος δεν σου μένει παρά να νοσταλγήσεις την Κυψέλη που χάθηκε και να παραδεχθείς την Κυψέλη που δημιουργήθηκε.
* O κ. Νίκος Καβαδάς είναι αρχιτέκτονας.