HANS FΑLLΑDΑ
Ο πότης
μετ.: Εμη Βαϊκούση εκδ. Κίχλη
Πολλοί συγγραφείς έχουν επιχειρήσει να αποτυπώσουν το σύμπαν του αλκοολισμού: Μάλκολμ Λόουρι (Κάτω απ’ το ηφαίστειο), Γιόζεφ Ροτ (Ο θρύλος του αγίου πότη), Αβελάρδο Καστίλιο (Ο διψασμένος). Είναι ένα σύμπαν που ανατρέπει συστηματικά την κανονικότητα, ενώ τεχνηέντως αναπαριστά τη σκηνογραφία της, ένα σύμπαν οδύνης και εξευτελισμού, που ορίζεται από ασίγαστη δίψα, βάναυσο εγωισμό, επίμονη ενοχή εύκολα αναστρεφόμενη σε αυτοδικαιολόγηση, διαρκή ταλάντωση ανάμεσα στη διαύγεια και την ομίχλη της μέθης, επιθετικότητα, συγκεχυμένη σχέση με την πραγματικότητα, μοναξιά, καταρράκωση, εξαθλίωση.
Κι όμως, πόσο υπέροχος φαντάζει ο κόσμος, όταν τον βλέπει κανείς μέσα από το διαυγές υγρό στο ποτήρι του! Πόσο αβίαστα σαρώνονται οι αναστολές, πόσο γελοίες και στενόμυαλες μοιάζουν οι επιταγές της αστικής ηθικής! Με το ποτό, λοιπόν θα επιχειρήσει να ακυρώσει το ακατάβλητο αίσθημα μειονεξίας του απέναντι στην άψογη σύζυγό του ο ήρωας του Χανς Φάλαντα, ο εμπορευόμενος μεσοαστός Ερβιν Ζόμερ: κάποιο τυχαίο μεσημέρι θα ανασύρει από το κελάρι του ένα ξεχασμένο μπουκάλι κόκκινο κρασί και σταδιακά, ποτήρι το ποτήρι, θα συρρικνώσει τη ζωή του όλη στο σχήμα του μπουκαλιού.
Ομως, το συγκλονιστικό στη λιτότητά του μυθιστόρημα του Φάλαντα δεν περιγράφει μόνο το κατρακύλισμα στον αλκοολισμό και την αυτοακύρωση. Το μεγαλύτερο, και πιο συγκλονιστικό κομμάτι του επικεντρώνεται στον μικρόκοσμο ενός ασύλου για παραβατικούς, ενός σωφρονιστικού ιδρύματος εποικισμένου από δολοφόνους και διαρρήκτες, ψυχικά ασθενείς και διανοητικά διαταραγμένους, όπου εγκλείεται ο Ζόμερ με την κατηγορία ότι έχει επιχειρήσει να δολοφονήσει τη γυναίκα του. Σ’ αυτή την «ολιστική μηχανοδομή» εξουσίας, όπως θα την αποκαλούσε ο Μισέλ Φουκώ, οι σχέσεις είναι σαφώς κυριαρχικές, υπαγόμενες σε μια φυσική -για όσους, εκόντες-άκοντες, την αποδέχονται- υποταγή και πειθαρχία. Δεν συναντά κανείς εδώ την απολυταρχία του Ενός, του διευθυντή, ας πούμε, του ιδρύματος – αλλά την κυριαρχία των υποκειμένων του σωφρονισμού στις αμοιβαίες τους σχέσεις· όχι ένα ενιαίο οικοδόμημα υπέρτατης εξουσίας, αλλά πολλαπλές μορφές καθυπόταξης.
Εξουσιαστική διελκυστίνδα
Τα μέσα που ενδυναμώνουν τη θέση όσων (και είναι η πλειονότητα των εγκλείστων) συμμετέχουν σ’ αυτή την εξουσιαστική διελκυστίνδα είναι απλά, τετριμμένα – μια πρέζα ταμπάκο, μια φέτα ψωμί με μαργαρίνη, μια ερωτική εκδούλευση· όσο για τον τρόπο φρονηματισμού τους, αυτός περνάει μέσα από τη συμμόρφωσή τους σε δραστηριότητες παραγωγικές, ώστε να γίνουν «χρήσιμοι και ωφέλιμοι». Σταδιακά, οι τρόφιμοι του ασύλου εγκαταλείπονται στην αποχαυνωτική, επαναλαμβανόμενη ρουτίνα της καταναγκαστικής εργασίας, ή όταν είναι ανίκανοι να δουλέψουν, στην καθήλωση της υποχρεωτικής αδράνειας – και «ιδρυματοποιούνται». Ο Ζόμερ, καθηλωμένος ώρες ολόκληρες σ’ ένα μικρό δωματιάκι όπου κατασκευάζει «βούρτσες για τα νύχια, για τα χέρια, για τα μαλλιά, βούρτσες για βουτυράδικα και ζυθοποιίες και για πρεβάζια, σκούπες από πιασάβα και πινέλα ξυρίσματος και ζωγραφικής» ομολογεί ότι σιγά σιγά κατακλύζεται από «μια πρωτόγνωρη χαρά, ένα σχεδόν απολαυστικό αίσθημα αυτάρκειας». Δεν εναντιώνεται πια στους μηχανισμούς που τον απανθρωποποιούν. «Το οίκημα αυτό, με τη βρωμιά, με την τσιγκουνιά των υπαλλήλων και με τον φθόνο των τροφίμων, ήταν φριχτό -όμως αυτό ήταν και δεν είχε νόημα να το πολεμάει κανείς», μονολογεί. Αυτή, όμως, δεν είναι η διαδικασία μέσα από την οποία υποτάσσεται κανείς στον ολοκληρωτισμό;
Ανθρωπιστικός χαρακτήρας
«Αν δεν λαθεύω στην εκτίμηση ότι αναγκαία προϋπόθεση για την εναντίωση σε μια ολοκληρωτική ιδεολογία είναι η ανάδειξη των μηχανισμών διαμέσου των οποίων εμποτίζει το ασυνείδητο και δημιουργεί τις προϋποθέσεις για την καθυπόταξη των ανθρώπων, τότε το έργο του Φάλαντα βρίσκεται ψηλά στον κατάλογο των έργων με ανθρωπιστικό, αντι-ολοκληρωτικό χαρακτήρα», σημειώνει στο επίμετρό της η Εμη Βαϊκούση, στην οποία χρωστάμε και την εξαιρετική μετάφραση του βιβλίου στη γλώσσα μας. Πράγματι, επιχειρώντας να αναδείξει πόσο μικρή είναι η απόσταση που χωρίζει το καλό από το κακό, πόσον «ανεπαισθήτως» μπορεί να γλιστρήσει κανείς στην εξαχρείωση, ο συγγραφέας αναπτύσσει, σε μιαν έκταση 380 περίπου σελίδων, μια εξαιρετική μεταφορά για τον ολοκληρωτισμό, εκφράζοντας υπόρρητα και την αποστροφή του προς ό,τι τον συνιστά και ό,τι τον τρέφει. Είναι η ίδια αποστροφή που θα γεννήσει ένα χρόνο αργότερα, το 1946, το κύκνειο άσμα του «Μόνος στο Βερολίνο» (μετ. Αντζη Σαλταμπάση, εκδ. Πόλις), αυτή τη συγκλονιστική καταγραφή της διαδικασίας μέσα από την οποία καθημερινοί, αδύναμοι άνθρωποι μετατρέπονται σε φορείς του ναζιστικού ζόφου, αλλά και της αντίστροφης πορείας των ελάχιστων που εξεγέρθηκαν ενάντια στην ολοκληρωτική παράνοια και της αντιστάθηκαν με τίμημα τη ζωή τους.