Πολύ λίγοι πολιτικοί ηγέτες μισήθηκαν τόσο πολύ από τους συγχρόνους τους όσο ο Κωνσταντίνος Καραμανλής. Συγχρόνως πολύ λίγοι πολιτικοί θα μπορούσαν να αισθανθούν τόσο δικαιωμένοι σε σχέση προς τις στρατηγικές επιλογές που έθεσαν για τη χώρα τους, μετέχοντας σε μια μοναδική τριάδα στην ελληνική πολιτική ιστορία, πλάι στον Ιωάννη Καποδίστρια και τον Ελευθέριο Βενιζέλο. Χωρίς σοβαρή δόση υπερβολής θα μπορούσε να λεχθεί ότι οι τρεις αποτελούν τους σημαντικότερους πολιτικούς ηγέτες της νεότερης Ελλάδος, τους οποίους συνδέει μια κοινή στρατηγική επιλογή: η μεταμόρφωση της Ελλάδος σε μια σύγχρονη ευρωπαϊκή πολιτεία. Από τους τρεις ο Καποδίστριας πλήρωσε με τη ζωή του τον οραματισμό του, ο Ελ. Βενιζέλος προκάλεσε τα πιο ακραία πάθη των πολιτικών του αντιπάλων και πέθανε εξόριστος, ο Καραμανλής μόνον κατόρθωσε να επιβάλει και να επιτύχει τη στόχευση διά της οποίας επιχείρησε να διασφαλίσει τον εκσυγχρονισμό και την ευρωπαϊκή ταυτότητα της χώρας, την ένταξή της στους θεσμούς της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης.
Η στόχευση υπήρξε σαφής ήδη από την πρώτη του πρωθυπουργία, έγινε όμως απαρασάλευτος στρατηγικός στόχος, τον οποίο ο Καραμανλής επιδίωξε με εντυπωσιακή αποφασιστικότητα, μετά τη μεταπολίτευση, οπότε και έκρινε ότι η οργανική ενσωμάτωση της χώρας στους κοινούς ευρωπαϊκούς θεσμούς προσέφερε στην ισχυρότερη εγγύηση της συνταγματικής νομιμότητας και της ασφάλειας της χώρας. Η πολιτική λογική που υπαγόρευσε τη στρατηγική του Καραμανλή θα μπορούσε να εξηγήσει και τη στάση του, ως προέδρου πλέον της Ελληνικής Δημοκρατίας, απέναντι στην ανερχόμενη πλημμυρίδα του λαϊκισμού μετά το 1981. Η στάση του υπαγορεύθηκε κατά τη γνώμη μου από την πεποίθηση ότι η τήρηση της συνταγματικής νομιμότητας, δηλαδή ο αυστηρός περιορισμός του στα προεδρικά καθήκοντα, προείχε πάσης άλλης επιλογής, εφόσον δεν κινδύνευε η συμμετοχή της χώρας στους ευρωπαϊκούς θεσμούς. Ο Καραμανλής προφανώς είχε πεισθεί ότι ο Ανδρέας Παπανδρέου δεν θα τολμούσε να θέσει εν αμφιβόλω τη συμμετοχή της χώρας στην ΕΟΚ, παρά την ανεύθυνη σχετική ρητορική που προηγήθηκε της «αλλαγής» του 1981. Πιστεύω ότι αν ο Παπανδρέου δοκίμαζε να ακυρώσει με οποιονδήποτε τρόπο τη συμμετοχή της χώρας στην ΕΟΚ ο Καραμανλής θα αντιτασσόταν σθεναρά για να αποτρέψει ένα τέτοιο καταστροφικό για τη χώρα ενδεχόμενο.
Εν τέλει η δικαίωση του Καραμανλή έγκειται στη σαφήνεια της στρατηγικής του. Υπήρξε πολιτικός ηγέτης άξιος του ονόματός του ακριβώς λόγω της συναίσθησης ευθύνης που τον διακατείχε να παιδαγωγεί την κοινή γνώμη ως προς τις αναγκαιότητες που προσδιόριζαν τα εθνικά συμφέροντα της χώρας. Μέρος της διαπαιδαγώγησης αυτής υπήρξε και η προσήλωση στις αξίες του φιλελευθερισμού μετά το 1974, ιδεολογία την οποία συνέδεσε με το εθνικό συμφέρον και μετέβαλε σε πράξη με την πλήρη επαναφορά της ομαλότητας στην πολιτική ζωή της χώρας. Η σαφήνεια με την οποία προσδιόρισε τα εθνικά συμφέροντα και η συνεκτικότητα και υπευθυνότητα της στρατηγικής με την οποία προσπάθησε να τα προαγάγει υπήρξε και το μέγιστο μάθημα το οποίο κατέλιπε στην ελληνική πολιτική σκέψη απέναντι στα νεφελώματα του λαϊκισμού, της δημαγωγίας και της ανευθυνότητας που έχουν περιαγάγει τη χώρα στη σημερινή δεινή της θέση.
* Ο κ. Π. Μ. Κιτρομηλίδης είναι καθηγητής της Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.