Η λέξη «orient» προέρχεται από το λατινικό oriens, που σημαίνει «ανατολή», έτσι και το Λεβάντε προέρχεται από τη γαλλική λέξη «levant». Για τον κόσμο της δυτικής Ευρώπης το Λεβάντε, Le Levant ή Il Levante, έγινε συνώνυμο για τις χώρες της ανατολικής Μεσογείου, εκεί δηλαδή όπου ανατέλλει ο ήλιος, αυτές όπου τώρα είναι τα σύγχρονα κράτη της Αιγύπτου, του Ισραήλ, του Λιβάνου, της Συρίας, της Τουρκίας και της Ελλάδας, τα οποία από τον 16ο έως τον 20ό αιώνα αποτελούσαν μέρος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Ο ιστορικός Φίλιπ Μάνσελ περιγράφει το Λεβάντε μέσα από την ιστορία της Σμύρνης, της Αλεξάνδρειας και της Βηρυτού, που υπήρξαν τα τρία κυριότερα λιμάνια του. Ειδικότερα τον 19ο αιώνα, και αν εξαιρέσουμε αυτό της Κωνσταντινούπολης, που ήταν η πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας, ήταν τα μεγαλύτερα, τα πλουσιότερα και τα πλέον κοσμοπολίτικα λιμάνια της περιοχής. Ηταν επίσης παράθυρα προς τη Δύση, εστίες εξέγερσης εναντίον της και στόχοι για τα θωρηκτά της.
Μείξη στοιχείων
Η Σμύρνη, η Αλεξάνδρεια και η Βηρυτός ήταν πόλεις μεικτές, ταυτόχρονα μεσογειακές και μεσανατολικές, οθωμανικές και ευρωπαϊκές, εθνικιστικές και κοσμοπολίτικες, όπου τα τζαμιά, οι συναγωγές και οι εκκλησίες ήταν γειτονικά. Η ιστορία των πόλεων αυτών μαρτυρεί για ποιο λόγο κυρίως η Βρετανία και η Γαλλία ήταν παρούσες για μεγάλα χρονικά διαστήματα στην περιοχή. Σε μια διχασμένη κοινωνία, όπου η κυβέρνηση δεν παρείχε στοιχειώδεις υπηρεσίες και προστασία, οι πόλεις και τα άτομα στράφηκαν σε ξένους «σωτήρες», με αποτέλεσμα οι ξένοι πρόξενοι να έχουν ανάλογη εξουσία με αυτή των ντόπιων κυβερνητών. Ακόμη και τα ονόματα των μεγάλων πόλεων στήριζαν τον λεβαντίνικο διάλογο. Αντιθέτως με τα ονόματα των πόλεων της ενδοχώρας, (Χαλέπι, Δαμασκός, Βαγδάτη, Κάιρο), η Σμύρνη και η Αλεξάνδρεια όφειλαν το όνομά τους στο ελληνικό παρελθόν τους, ενώ το όνομα της Βηρυτού προέρχεται από την παλιά φοινικική ονομασία μιας πηγής.
Μακριά από την Κωνσταντινούπολη, την αυτοκρατορική πρωτεύουσα, τις διαταγές της οποίας αψηφούσαν συχνά, οι λεβαντίνικες πόλεις διακρίνονταν για την πολυμορφία και την ευελιξία τους. Μπορούσαν, ακόμη, να είναι καταφύγια από τους περιορισμούς της εθνικότητας και της θρησκείας. Στις πόλεις αυτές ανάμεσα σε δύο κόσμους, οι άνθρωποι άλλαζαν ταυτότητα με την ίδια ευκολία που άλλαζαν και γλώσσα. Το Λεβάντε ήταν και νοοτροπία. Οι επιχειρήσεις ήταν πιο σημαντικές από τα ιδεώδη. Για κάποιους, η λέξη «Λεβαντίνος» ήταν συνώνυμη με αυτήν της διπροσωπίας. Κάποιοι άλλοι τούς θαύμαζαν επειδή ακριβώς δεν είχαν ιδανικά.
Το βιβλίο του Μάνσελ δεν είναι μόνο η ιστορία των τριών πόλεων και των τρόπων με τους οποίους αντικατόπτριζαν τους διαλόγους ανάμεσα στην Ανατολή και τη Δύση, αλλά κυρίως είναι μια αναζήτηση. Στο να ανακαλύψουμε, δηλαδή, εάν οι πόλεις αυτές ήταν αληθινά κοσμοπολίτικες, αν κατείχαν το ελιξίριο της συνύπαρξης μουσουλμάνων, χριστιανών και Εβραίων που αναζητεί σήμερα ο κόσμος.
Οσον αφορά το σύγχρονο Λεβάντε, αυτό γεννήθηκε χάρη σε μια από τις πιο πετυχημένες συμμαχίες της Ιστορίας, αυτήν μεταξύ Γαλλίας και Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Από τον 16ο αιώνα έως τις αρχές του 20ού, στην ιστορία της περιοχής και των πόλεών της κυριαρχούσαν οι εναλλασσόμενες ισορροπίες επιρροής -πολιτικής, πολιτισμικής και οικονομικής- ανάμεσα στην Κωνσταντινούπολη και το Παρίσι. Αν η Κωνσταντινούπολη φαινόταν προορισμένη να γίνει η πρωτεύουσα μιας μεγάλης αυτοκρατορίας, η Σμύρνη ήταν εξίσου προορισμένη να γίνει ένα μεγάλο λιμάνι. Τη Σμύρνη συνέδεαν με την Ευρώπη οι αρχαιότητες και το εμπόριο. Ενώ στο Χαλέπι οι ξένοι έμποροι ζούσαν κλεισμένοι στα χάνια τους τη νύχτα, στη Σμύρνη ζούσαν σε δικά τους σπίτια, αρκετά πιο ωραία σε σχέση με αυτά των ντόπιων.
Η ευρωπαϊκή ατμόσφαιρα στη Σμύρνη ήταν πιο έντονη απ’ ό,τι στις περισσότερες ευρωπαϊκές πόλεις. Ελεγαν ότι οι Ευρωπαίοι ζούσαν στη Σμύρνη μοναδικά ενωμένοι, ανενόχλητοι από οποιαδήποτε διαφορά θρησκείας ή έθνους ή κομματικών απόψεων, ακόμα και σε καιρό πολέμου. Ενώ η σύγχρονη Σμύρνη ήταν δημιούργημα των εμπόρων, η σύγχρονη Αλεξάνδρεια ήταν ενός και μόνο ανθρώπου: του Μοχάμετ Αλι, πασά της Αιγύπτου από το 1805 έως το 1849. Μετά την Κωνσταντινούπολη και τη Σμύρνη, η Αλεξάνδρεια είχε γίνει η τρίτη λεβαντίνικη κοσμοπολίτικη πόλη. Αμάλγαμα αντιθέσεων, όμως δεν θεωρήθηκε ποτέ από τους Αιγύπτιους ξένη παρείσφρηση στη χώρα τους. Δεν ήταν μόνο η πρωτεύουσα της Αιγύπτου, ήταν η έδρα της απόπειρας για την ίδρυση μιας αυτοκρατορίας.
Η Αλεξάνδρεια του Αλι προκάλεσε την Κωνσταντινούπολη, για να της αποσπάσει τα ηνία της αυτοκρατορίας της Ανατολής. Ο Μοχάμετ Αλι υπήρξε ο ιδρυτής και της σύγχρονης Βηρυτού. Σήμερα είναι η τελευταία λεβαντίνικη πόλη όπου δεν κυριαρχεί ούτε ο χριστιανισμός ούτε το Ισλάμ. Ωστόσο η αυξανόμενη θρησκευτική πόλωση στις διάφορες περιοχές, οι δολοφονίες πολιτικών και συγγραφέων και η άνοδος του σιιτικού «Κόμματος του Θεού» δείχνουν ότι η Βηρυτός μπορεί να γίνει ομοιογενής όσο και οι άλλες πόλεις.
Ο Φίλιπ Μάνσελ με τεκμηριωμένη ανάλυση, με κριτική διάθεση και γλαφυρή αφήγηση, παρουσιάζει την πολύχρωμη αλλά αντιφατική ιστορία των τριών πόλεων, τόπων απόδρασης από εθνικισμούς και παραδόσεις, τόπων διασκέδασης και ελευθερίας.
Φίλιπ Μάνσελ,«Λεβάντε. Μεγαλείο και καταστροφή στη Μεσόγειο». Εκδόσεις Ωκεανίδα, Αθήνα 2012. Σελ. 517, Τιμή 26 ευρώ