Ετος Καβάφη εφέτος, αλλ’ ακόμη διατηρείται ο απόηχος των εκδηλώσεων του Ετους Παπαδιαμάντη (2011). Πρόσφατα κυκλοφόρησαν σε δύο καλαίσθητους τόμους τα Πρακτικά του Γ΄ Διεθνούς Συνεδρίου (Δόμος 2012) που δείχνουν ότι ο μεγάλος πεζογράφος διαβάζεται αδιαλείπτως, όπως και ο μεγάλος ποιητής, και γονιμοποιεί τη νεότερη λογοτεχνία. Με την αφορμή της έκδοσης, συζητήσαμε με την καθηγήτρια Γεωργία Φαρίνου-Μαλαματάρη, πρόεδρο της Εταιρείας Παπαδιαμαντικών Σπουδών.
– Τι καινούργιο «εκόμισε» το Γ΄ Διεθνές Συνέδριο;
– Τα συνέδρια αυτά οργανώνονται από την Εταιρεία Παπαδιαμαντικών Σπουδών ανά δεκαετία. Το πρώτο έγινε στη Σκιάθο το 1991, το δεύτερο στην Αθήνα το 2001 και το τρίτο (εκατό χρόνια από τον θάνατο του συγγραφέα) στη Σκιάθο (με γενική θεματολογία: Α΄ τόμος των «Πρακτικών») και στην Αθήνα (με θέμα: «Παπαδιαμάντης μεταφράζων και μεταφραζόμενος», Β΄ τόμος). Η καινοτομία (χωρίς να θέλω να υποτιμήσω τις πολύ ενδιαφέρουσες ανακοινώσεις της Σκιάθου) είναι ότι το μέρος της Αθήνας είχε συγκεκριμένη θεματική και ότι έδωσε μια πολυφωνική ώθηση στο τεράστιο θέμα που λέγεται «Παπαδιαμάντης και μετάφραση». Δόθηκε αφενός μια εικόνα των μεταφράσεών του σε γλώσσες όπως τα γερμανικά, τα ιταλικά, τα γαλλικά, αλλά επισημάνθηκαν προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι μεταφραστές σε γλώσσες όπως τα ισπανικά, τα γεωργιανά ή τα σερβικά.
Ανωνυμία
– Είναι γνωστό ότι ο Παπαδιαμάντης βιοποριζόταν από τη μετάφραση σε εφημερίδες και περιοδικά. Ηταν επιλογή του; Τι ακριβώς έχει μεταφράσει;
– Το θέμα είναι πολύπλευρο. Ο Παπαδιαμάντης μεταφράζει διαδοχικά, και επί το πλείστον ανώνυμα, στις εφημερίδες «Εφημερίς» (1883-1890), «Ακρόπολις» (1892-1898), «Αστυ» (1899-1901) και «Νέον Αστυ» (1901-1904) –αφήνω κατά μέρος μεταφράσεις του σε περιοδικά και εκδοτικές σειρές. Από το σημείο αυτό αρχίζουν τα ερωτήματα: Τι ακριβώς έχει μεταφράσει; Με ποιους τρόπους μπορούμε σήμερα να ταυτοποιήσουμε τις μεταφράσεις του; Από ποιες γλώσσες μεταφράζει; Ο Παπαδιαμάντης γνώριζε γαλλικά (σύνηθες στην εποχή του) και αγγλικά (ασυνήθιστο τότε), ξέρουμε όμως ότι δεν μετέφραζε πάντα από το πρωτότυπο αλλά και διαμεσολαβημένα. Μεταφράζει μόνος του ή υπάρχουν και άλλοι μεταφραστές για το ίδιο μυθιστόρημα σε συνέχειες; Τι μεταφράζει; Γνωρίζουμε ότι εκτός από λογοτεχνία μεταφράζει και τηλεγραφήματα με ειδήσεις των ξένων πρακτορείων, κυρίως αγγλικών. Σχετικά με τη μετάφραση μυθιστορημάτων και διηγημάτων: είναι δικές του οι επιλογές ή υπακούουν στην πολιτική της μετάφρασης κάθε εφημερίδας; Υπάρχει τέτοια πολιτική και πώς σχετίζεται με γενικότερες ανακατατάξεις στην Ευρώπη και την Αμερική στον χώρο της παραγωγής και της διάθεσης του βιβλίου (copyright, κατάλογοι μπεστ-σέλερς, φτηνές εκδόσεις); Η μεταφραστική του πρακτική ακολουθεί κάποιες γενικότερες νόρμες της εποχής ή παρεκκλίνει; Τέλος, υπάρχει σχέση μεταξύ του πρωτότυπου και του μεταφρασμένου έργου του συγγραφέα;
– Τελικά δόθηκαν απαντήσεις στα ερωτήματα αυτά από το Γ΄ Συνέδριο;
– Κατ’ αρχάς πρέπει να ξεκαθαρίσω ότι αυτά τα ερωτήματα δεν αφορούν μόνον τον Παπαδιαμάντη. Στον Παπαδιαμάντη, μάλιστα, έχει γίνει πολύ συστηματικότερη δουλειά από όση γενικότερα για τις μεταφράσεις και τους μεταφραστές στις εφημερίδες και τα περιοδικά. Η πολύτιμη «Βιβλιογραφία των ελληνικών μεταφράσεων της ξένης λογοτεχνίας. Τόμος Α΄ 1801-1900» του Κ. Γ. Κασίνη περιλαμβάνει μόνον τις αυτοτελείς εκδόσεις, ενώ πολύ πρόσφατη είναι η διατριβή του Φίλιππου Παππά, «Ο διάλογος της ελληνικής με τις ξένες λογοτεχνίες μέσω των μεταφράσεων 1830-1909», που περιλαμβάνει και τις εφημερίδες.
Συνολική έρευνα
Επομένως, τώρα αρχίζουμε να βλέπουμε τι γίνεται στο μεταφραστικό πεδίο, πράγμα ενδιαφέρον αν λάβουμε υπ’ όψιν μας ότι όλοι σχεδόν οι λογοτέχνες μετά το 1880 πέρασαν από τα γραφεία των εφημερίδων, πολλοί και ως μεταφραστές (Ξενόπουλος, Κονδυλάκης, Κουρτίδης, Μπάμπης Αννινος κ.ά). Συνεπώς, αυτό που χρειάζεται είναι μια συνολική έρευνα του πεδίου των μεταφράσεων, και αυτό δεν είναι έργο ενός ανθρώπου αλλά απαιτεί ερευνητικό πρόγραμμα πολλών ειδικοτήτων. Τώρα, για να ξαναγυρίσουμε στον Παπαδιαμάντη, υπάρχουν ήδη εκδόσεις ή επανεκδόσεις ορισμένων μεταφράσεών του κυρίως από τον Ν.Δ. και τη Λαμπρινή Τριανταφυλλοπούλου (αυτή τη στιγμή 11 τόμοι) και από τον Φ. Δημητρακόπουλο (2 τόμοι), και να μην ξεχάσω την εξαιρετική επιμέλεια της Ευγενίας Μακρυγιάννη στην έκδοση του Ντοστογιέφσκι «Το έγκλημα και η τιμωρία», εκδόσεις Ιδεόγραμμα. Οπως υπάρχουν και μελέτες των Τριανταφυλλόπουλων με τις οποίες προσπαθούν να ταυτοποιήσουν με φιλολογικές μεθόδους τις ανώνυμες παπαδιαμαντικές μεταφράσεις και να καταρτίσουν έναν έγκυρο κατάλογο. Στο συνέδριο ανακοινώθηκε (Πολίτου-Μαρμαρινού, Μικρός, Δημητρούλια) και άλλη μέθοδος ταυτοποίησης βάσει της υπολογιστικής υφομετρίας.
Απορροφά από ξένα έργα εικόνες και ιδέες
– Είναι εύκολο να έχει πρόσβαση σήμερα κανείς στις παλαιές εφημερίδες;
– Με την ψηφιοποίηση των εφημερίδων, η πρόσβαση είναι ευκολότερη από πριν. Λείπουν όμως τόμοι ή φύλλα. Ενίοτε οι μεταφράσεις έβγαιναν σε «ξεχωριστά ημίφυλλα», τα οποία έχουν χαθεί. Επίσης, δεν υπάρχει στις δημόσιες βιβλιοθήκες το σύνολο των εκδόσεων «Καταστήματα “Ακροπόλεως” Βλ. Γαβριηλίδη», στις οποίες συμπεριλήφθηκαν και κάποιες μεταφράσεις του Παπαδιαμάντη. Γι’ αυτό θα παρακαλούσαμε όλες τις βιβλιοθήκες, όπως π.χ. της Ενώσεως Συντακτών, να γίνουν προσβάσιμες, και όποιον ιδιώτη διαθέτει παλαιές εκδόσεις των μεταφράσεών του να επικοινωνήσει μαζί μας.
– Θα λέγατε ότι ο μεταφραστής Παπαδιαμάντης αλλάζει την εικόνα που έχουμε για τον συγγραφέα;
– Η εικόνα την οποία έχει ο καθένας μας ή η κάθε εποχή είναι αποτέλεσμα του πώς βλέπει, τι θέλει να δει και γιατί. Το ότι ακόμη και σήμερα ο Παπαδιαμάντης ασκεί γοητεία στον αναγνώστη του και «αντέχει» ή αποδίδει σε ποικίλες ερμηνείες, είναι απόδειξη του μεγαλείου του. Το μεταφραστικό του έργο δείχνει επιπροσθέτως ότι ο «ακοινώνητος», «μονόχνωτος», «σχεδόν θρησκόληπτος» συγγραφέας μετέφερε, έστω προς βιοπορισμόν, αρκετά έργα (και είδη) της ευρωπαϊκής και αμερικανικής λογοτεχνίας στη γλώσσα μας. Ο Παπαδιαμάντης ως μεταφραστής αναμετριέται γλωσσικά και ιδεολογικά με μια ποικιλία κειμένων των ξένων πολιτισμών, που πηγαίνουν πίσω ώς τη ρωμαϊκή εποχή και πέρα ώς τους χρυσοθήρες της Καλιφόρνιας και πάνω ώς τη γαλλική επιστημοσύνη και τη βικτωριανή αριστοκρατία. Η αλληλεπίδραση μεταξύ πρωτότυπου έργου και μεταφράσεων είναι αναμενόμενη. Ο Παπαδιαμάντης διαθέτει τη γλώσσα του, «θησαυρισμένη από απανωτά στρώματα παιδείας», και τον ιδιότυπο ρυθμό της. Και απορροφά από τα ξένα έργα εικόνες και ιδέες που επεξεργάζεται και αφομοιώνει στο έργο του με τους πιο απρόσμενους τρόπους.