Ο Ελαιώνας συνιστά έναν «αστικό θύλακα» στη μάζα της Αθήνας δύο μόλις χιλιόμετρα δυτικά του κέντρου της. Πρόκειται για την έκταση του αρχαίου ελαιώνα, μια εκτεταμένη άμορφη και ανοίκεια περιοχή που περικλείει μια τυχαία συλλογή βιοτεχνιών, αποθηκών και χώρων μεταφορικών εταιρειών σε διαρκή ροή που συνδυάζονται με παραμελημένα υπολείμματα του αττικού τοπίου. Θεμελιωμένος πάνω σε ένα ανορθολογικό κυκλοφοριακό δίκτυο και σε τυχαία ρυμοτομία οικοπέδων μεγάλης κλίμακας, ο Ελαιώνας χαρακτηρίζεται από εγκατάλειψη, περιβαλλοντική παρακμή και κατάρρευση των υποδομών του. Παρόλη τη μεγάλη εγγύτητά του στην «επίσημη πόλη» και τις συνεχιζόμενες, εδώ και δεκαετίες, συζητήσεις σχετικά με την «αξιοποίησή» του, ο Ελαιώνας παραμένει «άγνωστη γη».
Το Σχέδιο Γενικής Διάταξης (Master-Plan) του γραφείου Αίσωπος Αρχιτεκτονική προτείνει για την περιοχή μια οργανωτική δομή που προσδίδει αναγνωρισιμότητα και ταυτότητα αλλά και προοπτικές βιώσιμης οικονομικής ανάπτυξης για τη δημιουργία ενός ποιοτικού περιβάλλοντος κατοίκησης, εργασίας και αναψυχής. Η πρόταση συντάχθηκε στο πλαίσιο του Προγράμματος Crepud Med της Ευρωπαϊκής Ενωσης στο οποίο συμμετέχουν πόλεις μεσογειακών χωρών με στόχο την εκπόνηση προτάσεων βιώσιμου αστικού και πολεοδομικού σχεδιασμού για υποβαθμισμένες μητροπολιτικές περιοχές και περιελάμβανε δημόσια διαβούλευση σχετικά με τα προβλήματα και τις προοπτικές της περιοχής με υπηρεσίες και οικονομικούς και κοινωνικούς παράγοντες. Φορέας διαχείρισης του ελληνικού σκέλους του προγράμματος, με περιοχή μελέτης τον Ελαιώνα της Αθήνας, ήταν ο Δήμος Αθηναίων.
Εκπονώντας ένα νέο Σχέδιο Γενικής Διάταξης για τον Ελαιώνα θέσαμε τους ακόλουθους στόχους: Η ανάπτυξη της περιοχής θα πρέπει να διασφαλίζει τη συνύπαρξη χρήσεων τριτογενούς τομέα, βιοτεχνίας, κατοικίας και επιφανειών τοπίου σε ένα νέο περιβάλλον που θα υποστηρίζει την ήπια κινητικότητα.
Η πρόταση θα πρέπει να προσδίδει ταυτότητα και να προσφέρει στοιχεία αναφοράς στην περιοχή. Η ταυτότητα θα προέλθει από την επανερμηνεία της Ιστορίας της περιοχής: τόσο του μακρινού παρελθόντος της -ως ελαιώνα- όσο και του πρόσφατου – ως παραγωγικού χώρου με πολυάριθμες περίκλειστες ή περιφραγμένες χρήσεις.
Το τοπίο δεν προσεγγίζεται μόνο ως «πράσινο» για οπτική απόλαυση ή ως πλαίσιο αναψυχής, αλλά και ως παραγωγική γη. Ετσι, στόχο αποτελεί η ανακατασκευή/φύτευση ελαιώνων και λαχανόκηπων -που κάλυπταν την περιοχή στο παρελθόν- σε νέες ή υφιστάμενες περιοχές πρασίνου – μια σύγχρονη ανάπτυξη της αστικής καλλιέργειας.
Η κατοικία θεωρείται στοιχείο-κλειδί για τον όποιο μετασχηματισμό. Η κατοικία θα φέρει νέους κατοίκους στην περιοχή, θα ζωντανέψει τους νέους δημόσιους χώρους της και θα παραγάγει νέες συλλογικότητες.
Κομβική θέση
Το Master-Plan αντιλαμβάνεται την εξαιρετική σημασία της κομβικής θέσης του Ελαιώνα σε σχέση με το σύνολο των δικτύων κυκλοφορίας του Λεκανοπεδίου Αθηνών αλλά και την εγγύτητά του στο κέντρο της πόλης και το λιμάνι του Πειραιά. Υποστηρίζει την εμφύτευση στο κέντρο της περιοχής μεγάλων αντικειμένων που στεγάζουν προγράμματα του τριτογενούς τομέα, τα οποία αποτελούν εφαλτήριο ανάπτυξης. Το έργο της «Διπλής Ανάπλασης» και το νέο κτίριο των ΚΤΕΛ (συνδυασμένο με νέο ξενοδοχείο και χρήσεις λιανικού εμπορίου) γίνονται επίσης αντιληπτά ως εργαλεία ανάπτυξης. Προγράμματα λιανικού εμπορίου, αναψυχής και υπηρεσιών συνεχίζουν να χωροθετούνται κατά μήκος των κύριων οδικών αξόνων της περιοχής. Οι εταιρείες μεταφορών συγκεντρώνονται σε νέο συγκρότημα κατά μήκος της Λεωφόρου Κηφισού. Μια νέα γραμμή τραμ διασχίζει την περιοχή στον άξονα βορρά-νότου, συνδέεται με τα υπόλοιπα μέσα μαζικής μεταφοράς και προσφέρει εύκολη πρόσβαση στην περιοχή. Ενα πυκνό δίκτυο ποδηλατοδρόμων και διαδρομών περιπάτου απλώνεται στην περιοχή. Ως αντιστάθμισμα στη χωροθέτηση νέων κτιριακών όγκων, το φυσικό περιβάλλον αναβαθμίζεται μέσω εκτεταμένων φυτεύσεων. Υποστηρίζεται η έντονη παρουσία της κατοικίας, με νέες τυπολογίες, διαφορετικές από την αστική πολυκατοικία. Η υποστήριξη εργαλείων ανάπτυξης και η ταυτόχρονη ενίσχυση του φυσικού/τοπιακού χαρακτήρα της περιοχής δημιουργούν ένα νέο «Αστικό-Αγροτικό» περιβάλλον που αποφεύγει την αναπαραγωγή της ίδιας, πολύ γνωστής, μορφής της ελληνικής πόλης που βασίζεται στην επανάληψη της μικρομεσαίας πολυκατοικίας και την ελάχιστη παρουσία κοινόχρηστων χώρων πρασίνου.
Η πρόταση βασίζεται σε δύο παράλληλους άξονες βορρά-νότου. Από τη μια ο καμπυλόμορφος άξονας μήκους 3,9 χλμ. του Ρέματος του Προφήτη Δανιήλ – από την Ακαδημία Πλάτωνος στον βορρά μέχρι τη Λαχαναγορά στον νότο, από την άλλη ο ευθύγραμμος άξονας της οδού Αγίας Αννης, που επανασχεδιάζεται, διευρύνεται σε πλάτος, υποστηρίζεται από τη νέα γραμμή τραμ και συγκεντρώνει τους κύριους ελκυστήρες/χρήσεις μεγάλης κλίμακας. Οι δύο άξονες ορίζουν, ανάμεσά τους, τον κεντρικό «Πράσινο Πυρήνα».
Ο Πράσινος Πυρήνας δεν είναι ούτε αστικός ούτε αγροτικός, αλλά ένα «υβριδικό» περιβάλλον που συνδυάζει τις ποιότητες και τα χαρακτηριστικά των δύο περιβαλλόντων που το συνθέτουν: την κτιριακή πυκνότητα του αστικού κέντρου με τη χαλαρότητα των περιφερειακών τοπίων. Κατά μήκος της οδού Αγίας Αννης χωροθετείται μια ακολουθία 12 ραδινών 20ώροφων πύργων με μικρό ίχνος που γίνονται αντιληπτοί από μακριά. Αποτελούν κατακόρυφα συνταιριάσματα χρήσεων: κατοικίες με θέα στην Ακρόπολη και τον Σαρωνικό, γραφεία και εμπορικές δραστηριότητες στο ισόγειο. Οι πύργοι τοποθετούνται σε μια αραιή διάταξη ώστε να μην εμποδίζουν τη θέα προς την Ακρόπολη. Το Master-Plan προτείνει την ογκοπλαστική διαμόρφωση των πύργων, η συγκεκριμένη μορφή καθενός από αυτούς θα αποτελέσει προϊόν μελλοντικού σχεδιασμού από διαφορετικούς αρχιτέκτονες. Η ακολουθία των πύργων διακόπτεται από μεγάλα αντικείμενα: το Μεγάλο Κτίριο που στεγάζει χρήσεις του τριτογενούς τομέα στον βορρά, τα δύο κτίρια της «Διπλής Ανάπλασης» στο μέσον και το Κέντρο Νερού (Aqua Center, με πολλαπλούς χώρους κολύμβησης, άσκησης και ευεξίας) στον νότο. Μέσα στον Πράσινο Πυρήνα και προς την πλευρά του Ρέματος χωροθετούνται μονώροφα, διώροφα ή τριώροφα συγκροτήματα κατοικιών (Τύπος 1) που «ανοίγονται» σε μια «βάση» κήπων και χωραφιών. Καθ’ όλο το μήκος της οδού Αγίας Αννης προτείνεται η ανακατασκευή ενός νέου πολύ μεγάλης κλίμακας γραμμικού ελαιώνα -ένας «νέος Ελαιώνας»- που συνδυάζει παραγωγή και αναψυχή και αποτελεί στοιχείο ταυτότητας για την περιοχή. Τέλος, προτείνεται η ανακατασκευή/αποκατάσταση του Ρέματος Προφήτη Δανιήλ και η μετατροπή του σε εκτενή γραμμικό παραποτάμιο περίπατο.
«Νησίδες»
Με στόχο τον μετασχηματισμό της συνολικής έκτασης του Ελαιώνα, επισημάναμε οικόπεδα που σήμερα παραμένουν χωρίς χρήση και άλλα τα οποία ορίζονται ως χώροι πρασίνου στο Π.Δ. του 1995 και προτείνουμε την πλήρωση των πρώτων με συγκροτήματα κατοικιών και των δεύτερων με μικρούς ελαιώνες ή λαχανόκηπους. Τα συγκροτήματα κατοικιών είναι περίκλειστα, με «παχιά» περιμετρική όψη και εσωτερική αυλή (Τύπος 2) και η μορφή τους αποτελεί αναφορά στους πολυάριθμους περιφραγμένους, περίκλειστους χώρους της περιοχής. Αντιλαμβανόμαστε τα νέα αυτά οικόπεδα, που μόλις απέκτησαν χρήση, ως κατοικίες ή τοπίο, σαν «νησίδες» μέσα στη «θάλασσα» της κτισμένης μάζας του Ελαιώνα: αυτές θα υποβοηθήσουν τον μετασχηματισμό της περιοχής στα χρόνια που θα έρθουν.
Στην αρχαιότητα
Στους αρχαίους χρόνους ο Ελαιώνας αποτελούσε μια ιερή γη που αρδευόταν από ένα πυκνό δίκτυο υπόγειων ρεμάτων. Η συνεχής αστική εξάπλωση από τα μέσα του 19ου αιώνα οδήγησε στην αντικατάσταση των περισσότερων επιφανειών πρασίνου της περιοχής από χώρους παραγωγής. Σήμερα ο Ελαιώνας είναι ένα από τα τρία πιο σημαντικά μεγάλα «αδρανή» τμήματα γης της Αθήνας, στο οποίο πρόκειται να εμφυτευτούν, χωρίς σαφή προηγούμενη συνολική μελέτη της ευρύτερης περιοχής, μεγάλης κλίμακας αντικείμενα – το νέο γήπεδο του Παναθηναϊκού και το γειτονικό εμπορικό κέντρο, το νέο κτίριο των ΚΤΕΛ και το αμαξοστάσιο του μετρό. Την ίδια στιγμή, ο Ελαιώνας φιλοξενεί αποσπάσματα του αττικού τοπίου που πρέπει να διατηρηθούν, να αναβαθμιστούν και να επεκταθούν: ο Βοτανικός Κήπος, οι καλλιέργειες του Γεωπονικού Πανεπιστημίου, το Ρέμα του Προφήτη Δανιήλ καθώς και μικρά εναπομείναντα τμήματα του αρχαίου ελαιώνα.
Ελαιώνας, Αθήνα, 2012 Αίσωπος Αρχιτεκτονική
Αρχιτέκτων: Γιάννης Αίσωπος. Συνεργάτες αρχιτέκτονες: Αννα Παπαδάκη, Χάρης Μπίσκος, Αγγελική Ευριπιώτη, Κώστας Βουρεκάς, Ελλη Παγκάλου, Ιωάννα Κουλούρη. Συνεργάτες μηχανικοί: Γιώργος Κοτζαγεώργης, Γιάννης Γαβριήλ, Σταμάτης Σπάτουλας, Νικόλαος Μίχας, Κων/ντίνος Πετράκης
Διαχειριστική αρχή του έργου: Δήμος Αθηναίων.
* Ο Γιάννης Αίσωπος είναι αρχιτέκτων, καθηγητής του Τμήματος Αρχιτεκτόνων του Πανεπιστημίου Πατρών.