«Πώς τον πίνετε τον καφέ σας;» Μόνο με αυτήν την ερώτηση θα μπορούσε να ξεκινήσει μια συζήτηση με τον Γιώργο Πίττα, που έχει πιει πολλούς… μέτριους καφέδες γυρίζοντας εδώ και χρόνια στην Ελλάδα για να φωτογραφίσει και να γνωρίσει την ιστορία των καφενείων της Ελλάδας. Πιστός στην ερευνητική του διάθεση για τις όψεις του δημόσιου βίου στη χώρα μας, μετά τις εξαιρετικές δουλειές για την ιστορία της αθηναϊκής ταβέρνας και τα πανηγύρια στο Αιγαίο, τώρα επανέρχεται με τα «Καφενεία της Ελλάδας» (εκδ. Κοιλάδα Λευκών Α.Ε., σελ. 254), έκδοση δίγλωσση –ελληνικά, αγγλικά– ντοκουμέντο όχι μόνο του πολιτισμού της καθημερινότητάς μας, αλλά και της ευρύτερης πολιτιστικής μας κληρονομιάς.
Στο καφενείο «Πανελλήνιον» στην Αμφισσα, όπου γυρίστηκε μια σκηνή από τον «Θίασο» του Θόδωρου Αγγελόπουλου, σε αυτό του Φορλίδα στον Λαύκο του Πηλίου που λειτουργεί ανελλιπώς από το 1785 –το παλιότερο στην Ελλάδα– κι εκεί σύχναζε ο Παπαδιαμάντης, και σε πολλά άλλα, ο Γιώργος Πίττας έκανε «αυτοψία», μίλησε με κόσμο, συνέλεξε εικόνες και συναισθήματα, και με γλώσσα ζωντανή και χωρίς λυρικούς συναισθηματισμούς, μας μεταφέρει έναν ολόκληρο κόσμο: Το καφενείο, χώρο συνάντησης των ανδρών, τόπο παιχνιδιού και γλεντιού, πεδίο κοινωνικής συναστροφής, αλλά συχνά και έντονης πολιτικής κόντρας.
«Το καφενείο είναι ένας χώρος ανταλλαγής πληροφοριών και αξιών. Και φυσικά ήταν ο σύνδεσμος της κοινότητας με τον έξω χώρο. Οποιος ήθελε να γνωρίσει έναν τόπο, εκεί πήγαινε. Παλιά δεν υπήρχε η wikipedia».
Πεντακόσια καφενεία έχει επισκεφθεί όλα αυτά τα χρόνια ο Γιώργος Πίττας και δυσκολεύτηκε πολύ για να καταλήξει στα 80 που παρουσιάζονται στο λεύκωμα και σχεδόν όλα «ζουν» μέχρι σήμερα. Η προτίμησή του βέβαια στα παλιά είναι εμφανής. Εξηγεί γιατί: «Εχουν την αισθητική του ατελούς σε σχέση με την τελειότητα που συναντάει κανείς στους νέους αντίστοιχους χώρους. Στα παλιά καφενεία αποτυπώνονται η φθορά και η ιστορία του τόπου και τον ανθρώπων. Και γι’ αυτό πρέπει να τα διαφυλάξουμε ως συνέχεια του παρελθόντος, ως ζώσα ιστορία».
Η έκδοση χωρίζεται σε επιμέρους κεφάλαια που παρουσιάζουν επαρκώς όλες τις πτυχές του «καφενείου».
Ξεκινάει με την ιστορία τους. Τα πρώτα καφενεία, λ.χ., λειτούργησαν στη Μέκκα, το ιερό προσκύνημα των μουσουλμάνων, τον 17ο αιώνα εισέβαλαν στην Ευρώπη, ενώ πολλά από τα πιο δημοφιλή σε ευρωπαϊκές μεγαλουπόλεις ανήκαν σε Ελληνες, όπως το Φλοριάν στην πλατεία Αγίου Μάρκου στη Βενετία, το Καφέ Γκρεκ στη Βιέννη, το Καφέ Γκρέκο στη Ρώμη. Στην Ελλάδα τα πρώτα καφενεία δημιουργούνται επί Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, κυρίως στα αστικά κέντρα, και συχνάζουν εκεί Τούρκοι, Αρμένηδες, Αρβανίτες, Βλάχοι και Ελληνες.
Η τελετή του κεράσματος
Ενδιαφέροντα κεφάλαια είναι οι τύποι καφενείων και, φυσικά, ο κόσμος τους: Το καφενείο είναι σχεδόν αποκλειστικά ανδρική υπόθεση.
Αναφορά γίνεται στην τελετή του κεράσματος και στους κώδικές του, αλλά και στο ότι σε περιόδους οικονομικής δυσκολίας αρκετοί άντρες αποφεύγουν να περάσουν από το καφενείο μην μπορώντας να ανταποκριθούν στην ανταπόδωση του κεράσματος ενός καφέ ή μιας ρακής. Οι επιγραφές των καφενείων, η τέχνη του καφέ, ο καπνός και το κάπνισμα, το ούζο και η ρακή, η ρετσίνα, η μπίρα, οι μεζέδες, τα χαρτιά και το τάβλι, και τέλος τα ογδόντα καφενεία από διάφορα μέρη της Ελλάδας, όπου παρουσιάζεται συνοπτικά η ιστορία τους, είναι τα υπόλοιπα κεφάλαια της έκδοσης. Μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα δουλειά, υψηλής ποιότητας και αισθητικής, αλλά και με σημαντική ιστορική αξία.