«Οταν μπαίνει στην αίθουσα ο Homo economicus, ο ηθικός άνδρας
υποχωρεί», γράφει ο Ντανιέλ Κοέν («Homo economicus, ένας
παραστρατημένος προφήτης της νέας εποχής», προσεχώς από τις
εκδόσεις Πόλις, μτφρ. Μ. Μητσός). Καθηγητής Οικονομικών στο
Πανεπιστήμιο Paris I (Panthéon – Sorbonne) και στην École Normale
Supérieure, πρόεδρος του επιστημονικού συμβουλίου του Ιδρύματος Ζαν
Ζορές, στην Ελλάδα ο Ντανιέλ Κοέν είναι γνωστός από βιβλία όπως «Η
ευημερία του κακού», «Οικονομική κρίση: αίτια και προοπτικές» κ.ά.
(Πόλις). Στην εισαγωγή του «Homo economicus» αλιεύει μια ιστορία
από το βιβλίο της Maya Beauvallet «Οι παράλογες στρατηγικές» για να
αναπτύξει το σκεπτικό του: «Ο διευθυντής ενός κέντρου αιμοδοσίας,
θέλοντας να αυξήσει τα αποθέματά του, σκέφτηκε μια μέρα να
προσφέρει στους αιμοδότες μια αμοιβή. Προς μεγάλη του έκπληξη, το
αποτέλεσμα ήταν αντίθετο του αναμενομένου: ο αριθμός τους μειώθηκε.
Η εξήγηση δεν είναι και τόσο μυστηριώδης. Οι δότες εκδηλώνουν μια
γενναιοδωρία. Η συμπεριφορά τους έχει έναν ηθικό χαρακτήρα,
προσδιορίζεται από το ενδιαφέρον για τον άλλο. Το να τους πληρώσεις
αλλάζει τα πάντα. Αν ο στόχος δεν είναι να βοηθήσουν τους άλλους
αλλά να κερδίσουν χρήματα, η συμμετοχή τους αλλάζει χαρακτήρα. Το
αίτημα διαβιβάζεται σ’ έναν άλλο λοβό στο ημισφαίριο του εγκεφάλου
τους».
Πώς όμως αυτή η παραβολή μεταφράζεται στην πράξη; «Οι επιχειρήσεις
άλλαξαν δραστικά τις τεχνικές του μάνατζμεντ που χρησιμοποιούν.
Πολλαπλασιάζοντας τα δώρα, οξύνοντας μερικές φορές τον ανταγωνισμό
ακόμη και μεταξύ των υπαλλήλων τους, συμπεριφέρονται σαν τον
διευθυντή του κέντρου αιμοδοσίας. Εχουν εξαφανίσει την αξία της
εργασίας: την ανάγκη να γίνεται κάτι καλά, την αναζήτηση της
επιδοκιμασίας των συναδέλφων. Μια μεγάλη διεθνής εταιρεία έφτασε να
υπερηφανεύεται επειδή απολύει κάθε χρόνο το 10% των στελεχών της
προκειμένου να διατηρεί στους υπόλοιπους τη γεύση της
νίκης…».
Ο Ροβινσώνας Κρούσος
Την ιδέα του Homo economicus οι οικονομολόγοι φαίνεται ότι βάσισαν
σε έναν χαρακτήρα της κλασικής μυθοπλασίας: τον Ροβινσώνα Κρούσο.
«Σε όλες τις συνθήκες, ο Ροβινσώνας προσπαθεί να μεγιστοποιήσει την
ευημερία του, όπως μια εταιρεία προσπαθεί να μεγιστοποιήσει το
κέρδος της. Αυτή η αδιάκοπη ορθολογικότητα θα κάνει τον Pierre
Bourdieu να πει ότι με βάση αυτόν τον ορισμό, ο Homo economicus
είναι ένα “ανθρωπολογικό τέρας0».
Είναι μια μεγάλη, ερεθιστική συζήτηση, η οποία μας ωθεί να
ξανασκεφθούμε, μεταξύ άλλων, τις θεμελιώδεις διαφορές ανάμεσα στον
φιλελευθερισμό και τον σοσιαλισμό. Πολύ σχηματικά, θα λέγαμε ότι ο
μεν πρώτος προτάσσει την ελευθερία, ο δεύτερος την ισότητα. Η
ελευθερία έχει ως τίμημα την ισότητα αλλά και η ισότητα έχει ως
τίμημα την ελευθερία: οι πρωτοβουλίες περιορίζονται δραστικά
προκειμένου όλοι να βρισκόμαστε εξασφαλισμένοι σε ένα λίγο-πολύ
ισότιμο κοινωνικό, οικονομικό περιβάλλον. Η σοσιαλδημοκρατία
αναζητούσε πάντοτε τη χρυσή τομή ανάμεσα στα δύο, επιδίωκε τη
σύνθεση. Ομως μετά την κατάρρευση του μοντέλου που προέτασσε με μια
βία την ισότητα εις βάρος της ελευθερίας στα 1989-91, περάσαμε σε
ακραίες καταστάσεις όπου η ιδέα της ελευθερίας ταυτίζεται
αποκλειστικά και μόνο με χρηματοοικονομικούς όρους. Αν ρισκάραμε
μιαν υποτυπώδη ερμηνεία της προσέγγισης του Ντανιέλ Κοέν, θα λέγαμε
ότι ανατέμνει αυτή ακριβώς την ανισορροπία. Βεβαίως, τις απαρχές
της ο Ντ. Κοέν (και όχι μόνον αυτός) εντοπίζει στις αρχές της
δεκαετίας του ’80: «Η χρυσή εποχή της επιχείρησης, όταν θεωρούνταν
μια διευρυμένη οικογένεια, ήταν μετά τον πόλεμο, με τη γενίκευση
του αποκαλούμενου “φορντισμού”. Η “συνθήκη του Ντιτρόιτ”, ένα όνομα
που έδωσε το περιοδικό Fortune στον μισθολογικό συμβιβασμό που
υπέγραψε το συνδικάτο United Auto Workers (UAW) με την General
Motors και εξασφάλιζε στους εργάτες μισθολογικές αυξήσεις ανάλογες
με τα κέρδη παραγωγικότητας, επεκτάθηκε και σε άλλες επιχειρήσεις.
Από τη συνθήκη αυτή επωφελήθηκαν και οι εργάτες που δεν ανήκαν σε
συνδικάτα, καθώς οι διευθυντές των επιχειρήσεων ήθελαν να
αποτρέψουν την εγγραφή τους… Τη δεκαετία του ’50, έτσι, οι
εργάτες κάλυψαν σημαντικό μέρος της μισθολογικής τους διαφοράς με
τα στελέχη. Ηταν η χρυσή εποχή του διαχειριστικού καπιταλισμού, που
ταυτίστηκε στη Γαλλία με την Ενδοξη Τριακονταετία.
»Η εκλογή του Ρόναλντ Ρέιγκαν, το 1981, ανοίγει ένα νέο κεφάλαιο
στην ιστορία του καπιταλισμού. Μόλις αναλαμβάνει την εξουσία, ο
Ρέιγκαν συντρίβει την απεργία των ελεγκτών εναέριας κυκλοφορίας και
προβαίνει σε μια θεμελιώδη αναθεώρηση της εξουσίας των συνδικάτων.
Δίνεται έτσι το σύνθημα για το re-engineering των επιχειρήσεων, με
το οποίο πραγματοποιείται ρήξη στον μεταπολεμικό κοινωνικό
συμβιβασμό. Η εξουσία των συνδικάτων αποσυντίθεται. Οι εργάτες
βγαίνουν από τα οχυρά τους. Η Walmart, η αλυσίδα των μεγάλων
καταστημάτων, γίνεται ο μεγαλύτερος Αμερικανός εργοδότης,
εκτοπίζοντας την General Motors. Οι εργαζόμενοι στη Walmart
κερδίζουν 20.000 δολάρια ετησίως, τα μισά απ’ όσα κέρδιζαν
-λαμβανομένου υπόψη του πληθωρισμού- οι εργάτες της GM τριάντα
χρόνια νωρίτερα».
Ατυχής προφήτης
Σήμερα, «ο Homo economicus είναι ένας μάλλον ατυχής προφήτης.
Προσπαθώντας να ξεπεράσει τα εμπόδια που φράσσουν την επιδίωξη του
πλούτου, και επικαλούμενος την αποτελεσματικότητα, καταδιώκει τους
ίδιους τους ανταγωνιστές του, τους Homo ethicus, empathicus…,
εκείνες τις άλλες πλευρές του ανθρώπου που επιζητούν τη συνεργασία
και την αμοιβαιότητα. Θριαμβεύοντας όμως επί των αντιπάλων του,
πεθαίνει, παγιδεύοντας την ανθρώπινη φύση σε έναν κόσμο χωρίς
ιδανικά, που είναι εντέλει αναποτελεσματικός. […] Στην ισορροπία
μεταξύ ανταγωνισμού και συνεργασίας, πρέπει να ξαναδώσουμε ζωή στη
δεύτερη, αποκαθιστώντας τον γοητευτικό χαρακτήρα της εργασίας,
συζητώντας από την αρχή τα όρια ανάμεσα στο δωρεάν και το επί
πληρωμή, επανεξετάζοντας τη διεθνή συνεργασία, με πρώτη τη
συνεργασία ανάμεσα στις χώρες της Ευρώπης… Στην εποχή του, ο
χριστιανισμός είχε προσφέρει μια λύση στην κρίση της Ρωμαϊκής
Αυτοκρατορίας, επιτρέποντας στον άνθρωπο της αρχαιότητας να
αποσπαστεί από τις πολυπλοκότητες μιας κοινωνίας που είχε γίνει
ακατάληπτη. Είναι η σειρά μας να ξανασκεφτούμε πώς θα φτάσουμε σε
έναν κόσμο σε αρμονία με τον εαυτό του, ο οποίος θα επιτρέπει και
σε μας να αισθανθούμε “την πρόγευση της ευτυχίας και της
ειρήνης”».