Γεννιέσαι ή γίνεσαι ευφυής; Γιατί κάποιοι είναι πιο έξυπνοι από
άλλους;
Είναι η ευφυΐα ήδη «γραμμένη» στα γονίδιά σου; Ή μήπως κρύβεται
στην «καλωδίωση» του εγκεφάλου;
Το ερώτημα γιατί καθένας από εμάς έχει διαφορετικές νοητικές
ικανότητες απασχολεί εδώ και αιώνες τους επιστήμονες. Δεν έχουν
περάσει πολλά χρόνια από τότε που οι περισσότεροι πίστευαν ότι
έφτανε να ανοίξεις στα δύο έναν εγκέφαλο για να βρεις την απάντηση.
Στις αρχές του 20ού αιώνα τα πράγματα ήταν ακόμη πιο απλά: ένα βαρύ
μυαλό ήταν ένα έξυπνο μυαλό.
Στον 21ο αιώνα, όμως, η πρόοδος της επιστήμης και της τεχνολογίας
έχει επιτρέψει στους επιστήμονες να περάσουν από την παρατήρηση στη
δράση. Στο πλαίσιο του 7ου Διεθνούς Φεστιβάλ Επιστημονικών Ταινιών
που γίνεται αυτές τις ημέρες στην Αθήνα, δύο ευρωπαϊκά ντοκιμαντέρ
ρίχνουν φως στις προσπάθειες νευροεπιστημόνων και γενετιστών να
ωθήσουν στα άκρα τις νοητικές μας δυνατότητες, αλλά και να
κατασκευάσουν μια ιδιοφυΐα.
«Κανείς δεν μπορεί να πιάσει ή να δει την ευφυΐα», λέει η Ισαμπέλα
Xόιζερ, ψυχίατρος στο πανεπιστημιακό νοσοκομείο Σαριτέ στο
Βερολίνο. Τότε πώς καταφέρνουμε να τη μετρήσουμε; «Εχουμε
συμφωνήσει ότι ορισμένες νοητικές ικανότητες θεωρούνται δείγματα
ευφυΐας. Επινοήσαμε τεστ που μετρούν αυτές τις ικανότητες και
αθροίζοντας τα αποτελέσματα αυτών των τεστ, βγάλαμε τον Δείκτη
Νοημοσύνης, το IQ», εξηγεί η Xόιζερ στο ντοκιμαντέρ «Ντόπινγκ
Εγκεφάλου».
Οι νευροεπιστήμονες, σύμφωνα με τους Γερμανούς κινηματογραφιστές,
προσπαθούν εδώ και χρόνια να βρουν τον διακόπτη του «τούρμπο» στον
εγκέφαλό μας. «Από την αρχή της ανθρωπότητας, ο άνθρωπος προσπαθεί
να ξεπεράσει τον εαυτό του, αλλά τώρα πια η τεχνολογία μάς το
επιτρέπει», αναφέρει ο Κλάους Λιμπ, ψυχίατρος στο Πανεπιστήμιο
Μάιντς, που ερευνά την επίδραση ουσιών που λειτουργούν ως
ενισχυτικά του εγκεφάλου. Συνταγογραφούμενα φάρμακα για βελτίωση
της συγκέντρωσης, διαδεδομένα διεγερτικά όπως η καφεΐνη, μέχρι και
η παράνομη αμφεταμίνη, φαίνεται να ενισχύουν την εγκεφαλική
λειτουργία κάνοντας τον νευροδιαβιβαστή ντοπαμίνη να περνάει πιο
γρήγορα μεταξύ των νευρικών κυττάρων, μεταφέροντας με μεγαλύτερη
ταχύτητα πληροφορίες μέσα στον εγκέφαλο. Δεν υπάρχει όμως φάρμακο
χωρίς παρενέργειες. Τι τίμημα, λοιπόν, είμαστε διατεθειμένοι να
πληρώσουμε για έναν πιο αποδοτικό εγκέφαλο; Παρ’ όλα αυτά, η
Ισαμπέλ Μανσουί, νευροεπιστήμονας στο πανεπιστήμιο της Ζυρίχης,
επιμένει ότι «κανένα φάρμακο δεν μπορεί να κάνει κάποιον πιο
έξυπνο».
Αν δεν μπορείς, λοιπόν, να γίνεις, μήπως είναι προτιμότερο να
γεννηθείς ευφυής;
«Ο καλύτερος τρόπος να προβλέψεις το μέλλον είναι να το
δημιουργήσεις», ξεκινάει το διαφημιστικό σποτ του Ινστιτούτου
Γονιδιωματικής του Πεκίνου (BGI), του μεγαλύτερου κέντρου
προσδιορισμού της αλληλουχίας του DNA στον κόσμο, με εγκαταστάσεις
σε Κίνα, Ιαπωνία, ΗΠΑ και Δανία.
Στο ντοκιμαντέρ «Ονειρα με το DNA», οι Ολλανδοί κινηματογραφιστές
ξεναγούν τον θεατή στην τεράστια αυτή βιομηχανία προσδιορισμού DNA
που μέχρι σήμερα έχει προσδιορίσει το γονιδίωμα πάνω από 57.000
ανθρώπων σε όλο τον κόσμο.
Πριν από ένα χρόνο, η BGI στην Κίνα ξεκίνησε ένα ακόμη μεγαλεπήβολο
πρόγραμμα, τον εντοπισμό των γονιδίων που συνδέονται με άτομα
υψηλής νοημοσύνης. Στο Εργαστήριο Γονιδιωματικής Γνωστικών
Ικανοτήτων στην επαρχία Shenzhen, γενετιστές, μαθηματικοί,
θεωρητικοί φυσικοί, ψυχολόγοι, ειδικοί βιοπληροφορικής και
ψυχομετρίας προσπαθούν να κατανοήσουν τη σύνδεση μεταξύ DNA και IQ.
Ο επικεφαλής αυτού του προγράμματος, ο 21χρονος Τζάο Μποέν, είναι
και αυτός ένα από τα παιδιά-θαύματα του οποίου το DNA, όπως και
δεκάδων άλλων νέων με IQ μεταξύ 130 και 150, συλλέχθηκε και
προσδιορίστηκε με σκοπό τη δημιουργία της μεγαλύτερης βάσης,
δεδομένων του γονιδιώματος ανθρώπων με υψηλό δείκτη ευφυΐας.
Για να γίνουν όμως κάποιες πρώτες εκτιμήσεις σχετικά με τη γενετική
προέλευση της ευφυΐας, ο Μποέν και η ομάδα του χρειάζεται να
προσδιορίσουν περισσότερα από 2.000 δείγματα DNA. Στις
εγκαταστάσεις της BGI στην επαρχία Shenzhen, μπορούν να
προσδιοριστούν μέχρι και 2.000 δείγματα την ημέρα, η πρόκληση όμως
αφορά στον εντοπισμό των δωρητών. «Στο Πεκίνο υπάρχουν περίπου
80.000 μαθητές ετησίως, αλλά από αυτούς μόνο οι 70 έχουν IQ μεταξύ
130 και 150», λέει ο Μποέν στο ντοκιμαντέρ.
Εγείρονται και ηθικά ζητήματα
Παρότι γενετιστές, όπως ο Ρόμπερτ Πλόμιν από το Κινγκς Κόλετζ του
Λονδίνου που μελετά τη γενετική βάση της ευφυΐας από τη δεκαετία
του ’70, δεν έχουν καταφέρει να εξαγάγουν ακόμη ασφαλή συμπεράσματα
σχετικά με το ποια γονίδια μας κάνουν πιο έξυπνους, οι Κινέζοι
ερευνητές ευελπιστούν ότι μέσα στα επόμενα χρόνια θα είναι σε θέση
να το γνωρίζουν. Η έλλειψη, όμως, δειγμάτων και η πολυπλοκότητα της
έννοιας της ευφυΐας κάνουν πολλούς επιστήμονες που δεν εμπλέκονται
στην έρευνα της BGI λιγότερο αισιόδοξους για το αποτέλεσμα της
μεγάλης αυτής προσπάθειας.
Ενώ η αποκωδικοποίηση της γενετικής βάσης της ευφυΐας θα βοηθήσει
στον σχεδιασμό θεραπειών που στοχεύουν σε προβλήματα νόησης, άλλες
εφαρμογές αυτής της ανακάλυψης αναμένεται να εγείρουν σημαντικά
ηθικά ζητήματα. «Οι άνθρωποι θα πρέπει να είναι ελεύθεροι να
διαχειριστούν το IQ των παιδιών τους», ισχυρίζεται ο Μποέν στο
ντοκιμαντέρ, συμπληρώνοντας ότι η γνώση αυτή μπορεί να
χρησιμοποιηθεί για τον γενετικό σχεδιασμό ανθρώπων με υψηλό IQ.
O Στιβ Χσου, θεωρητικός φυσικός, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του
Ορεγκον των ΗΠΑ και μέλος του Εργαστηρίου Γονιδιωματικής Γνωστικών
Ικανοτήτων της BGI, εξηγεί στο ντοκιμαντέρ ότι ο σχεδιασμός μωρών
«υψηλής ραπτικής» είναι μια καθαρά μαθηματική διαδικασία: «Σε
ενδιαφέρει ένα χαρακτηριστικό όπως η ευφυΐα και το ωθείς προς
συγκεκριμένη κατεύθυνση. Για να το πετύχεις, απλώς ανοίγεις και
κλείνεις τους σωστούς διακόπτες».
Ιnfo
Ντόπινγκ Εγκεφάλου «Brain Doping»
Σάββατο 26 Οκτωβρίου, Ινστιτούτο Θερβάντες της Αθήνας
Tετάρτη 30 Οκτωβρίου, Ταινιοθήκη της Ελλάδας: Κινηματογράφος
Λαΐς
Ονειρα με το DNA «DNA Dreams»
Κυριακή 27 Οκτωβρίου, Ινστιτούτο Θερβάντες της Αθήνας
Πέμπτη 31 Οκτωβρίου, Ταινιοθήκη της Ελλάδας: Κινηματογράφος
Λαΐς
Οι ταινίες προβάλλονται στο πλαίσιο του 7ου Διεθνούς Φεστιβάλ
Επιστημονικών Ταινιών που διοργανώνει το Κέντρο Κοινωνίας,
Επιστήμης και Τέχνης CAID από τις 24 Οκτωβρίου έως τις 5
Νοεμβρίου.