Σήμερα, που τα επιτεύγματα της επιστήμης έχουν αλλάξει δυνατότητες και συνήθειες, τείνοντας ακόμη και να μεταβάλουν τη βιολογική υπόσταση του ανθρώπου, κάθε άλλο παρά θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς ότι έχει εκλείψει το ενδιαφέρον για την ηθική.
Οι τηλεοπτικές εκπομπές, τα ρεπορτάζ και οι αναλύσεις βρίθουν από δηλώσεις ειδικών επί ζητημάτων που εγείρουν ηθικά διλήμματα, όπως η κλωνοποίηση ανθρώπων ή ανθρώπινων μερών, η ψύξη κυττάρων από μωρά για μελλοντική καλλιέργεια οργάνων προς μεταμόσχευση, η χρήση σπέρματος ή ωαρίων τρίτων, η ευθανασία, η τεκνοποίηση στα 60…
Ειδικοί επί θεμάτων ηθικής (φιλόσοφοι οι οποίοι ασχολούνται με τα ηθικά προβλήματα που πρoκύπτουν στον χώρο της ιατρικής, νομολογίας, κυβερνητικής, εκπαίδευσης, επιχειρήσεων) στελεχώνουν πλέον επιτροπές βιοηθικής, προσκαλούνται σε επιστημονικά συνέδρια, σε κυβερνητικές επιτροπές, από ιδιώτες, εταιρείες. Διότι ηθικά διλήμματα δεν εγείρουν μόνο προβλήματα του τύπου «είναι ηθικό να εμφυτεύσουμε καρδιά χοίρου σε άνθρωπο;», αλλά και κοινωνικές, εργασιακές συμπεριφορές. Στην εποχή των μεγάλων οικονομικών, πολιτικών, σεξουαλικών σκανδάλων, όπου οι λέξεις διαφθορά και διαπλοκή αποτελούν το λαϊτμοτίβ των καθημερινών συζητήσεων, αν κάτι απαιτείται δρυμέως είναι ήθος.
Αλλά και το πώς μπορεί να διαχειριστεί κανείς τις καθημερινές ηθικές συγκρούσεις του, πώς να απαντήσει σε ερωτήματα του τύπου: Μπορεί ένα άτομο να ακολουθεί δύο διαφορετικούς ηθικούς κανόνες, έναν ως δημόσιο πρόσωπο κι έναν άλλο στην ιδιωτική του ζωή; Μπορεί κάποιος, ανάλογα με τη δραστηριότητα στην οποία κάθε φορά εμπλέκεται, να ακολουθεί και άλλον ηθικό κανόνα; Οφείλουν οι ηθικοί κανόνες να εκπηγάζουν από μια αντίληψη περί του δέοντος ή πρέπει να έχουν ως μοναδικό στόχο τη μεγιστοποίηση του οφέλους; Ποιον εξυπηρετούν οι λεγόμενες επαγγελματικές δεοντολογίες; Υπάρχει, τελικά, ένα πρότυπο λήψης αποφάσεων για την ηθική;
Στα ερωτήματα αυτά έρχεται να δώσει απάντηση η Εφηρμοσμένη Ηθική (εκείνη που ασχολείται με τα προβλήματα της καθημερινής ζωής) η οποία καθρεφτίζει την κοινωνική πίεση να μπει μια τάξη (και θεσμική) στον κυκεώνα των αναδυόμενων ηθικών διλημμάτων.
Δεν είναι τυχαίο που σε μια από τις πιο μακρόβιες και αξιομνημόνευτες επιστημονικές συνευρέσεις, αυτή των «Σεμιναρίων της Ερμούπολης» (οργανώνεται κάθε πρώτο δεκαπενθήμερο του Ιουλίου από το Επιστημονικό και Μορφωτικό Ιδρυμα Κυκλάδων υπό τη σκέπη του Κέντρου Νεοελληνικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, επί 17 συναπτά έτη) η Εφηρμοσμένη Ηθική έχει τα τελευταία έξι χρόνια μιαν ανελλιπή παρουσία.
Ο καθηγητής Φιλοσοφίας Γιώργος Παπαγούνος, που οργανώνει και συντονίζει κάθε χρόνο τις Συναντήσεις της Εφηρμοσμένης Ηθικής, επιχειρεί να ξεκαθαρίσει το «τοπίο» και να καταλαγιάσει εντυπώσεις, ανοίγοντας την κουρτίνα που σκεπάζει τα πιο καλά κρυμμένα και ευαίσθητα σημεία της σύγχρονης κοινωνίας.
Κλωνοποίηση
Η δημιουργία του πρώτου ανθρώπινου εμβρύου αναζωπύρωσε πρόσφατα τη συζήτηση για το αν πρέπει οι γενετιστές, ως μικροί Θεοί, να δημιουργούν ανθρώπινη ζωή στα εργαστήρια με βάση συγκεκριμένες -λογικές ή παράλογες- προδιαγραφές. Συνήθως θεωρούμε ότι το ηθικό δίλημμα αφορά τον γενετιστή.
Ο κ. Παπαγούνος διαφωνεί ως προς αυτό και ξεκαθαρίζει ότι το «ηθικώς ορθό» δεν θα έπρεπε να αναζητάται μόνο στο επιστημονικό εγχείρημα (κλωνοποίηση), αλλά και το επίμονο κοινωνικό αίτημα που οδηγεί σ’ αυτήν: «Τα εγχειρήματα προκύπτουν κατόπιν ρητού ή άρρητου αιτήματος. Οταν άρχισαν οι μεταμοσχεύσεις οργάνων έγινε αντιληπτό ότι δεν υπήρχαν «ανταλλακτικά». Ενας τύπος κλωνοποίησης απαντάει σε ένα ρητό κοινωνικό αίτημα ύπαρξης «ανταλλακτικών». Ενας άλλος τύπος, η αναπαραγωγική, αντιμετωπίζει προβλήματα υπογονιμότητας, ενώ μόνο ένας τρίτος τύπος, η εμβρυϊκή, έχει σχέση με τη φαντασίωση -που προβάλλουν τα MME- της αναπαραγωγής κλώνων συγκεκριμένων ατόμων. H έρευνα, ειδικά η εφηρμοσμένη έρευνα, απαντά σε αιτήματα είτε της επιστημονικής κοινότητας είτε της ευρύτερης κοινωνίας. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, το ηθικό δίλημμα εμπεριέχεται στο αίτημα να μην πεθάνουμε ποτέ. Είναι ηθικώς ορθό να μην αποδεχόμαστε τον θάνατο; Αυτή είναι μια ευρύτερη συζήτηση περί αξιών. H ηθική βοηθάει στη συνειδητοποίηση των ηθικών διλημμάτων που δημιουργούν οι κοινωνίες με τα προβλήματά τους. Για παράδειγμα, αν το κοινωνικό αίτημα είναι κάθε γυναίκα να γίνει μητέρα, αυτή θα κάνει ό,τι είναι δυνατόν για να το πετύχει.
»Το αίτημα, λοιπόν, πρέπει να αξιολογείται, όπως και η απάντηση στο αίτημα. Αν αξιολογήσει κανείς αυτό που ζητάει θα μπορέσει να αξιολογήσει και την απάντηση που λαμβάνει. H ηθική βοηθάει τον αιτούντα να καταλάβει τι ζητάει, τι ηθικό δίλημμα έχει ο ίδιος, πώς το επιλύει και τι ηθικό δίλημμα επιβάλλει στον άλλο απαιτώντας τη μια ή την άλλη λύση».
Η διαχείριση της πληροφορίας
«Το ζήτημα είναι η πληροφορία να είναι διαθέσιμη, προσιτή και έγκυρη», λέει ο κ. Παπαγούνος. «Σήμερα τα προβλήματα εγκυρότητας της πληροφορίας είναι πολύ έντονα, δεδομένου ότι υπεισέρχονται πολλοί παράγοντες στην επιλογή αφενός του τι θα αποτελέσει πληροφορία και αφετέρου του πώς αυτή διατυπώνεται. Αλλο είναι να πεις ότι ο τάδε είναι κλέφτης και άλλο ότι εκφράζονται υποψίες ότι ο τάδε έχει υπεξαιρέσει χρήματα από το ταμείο κ.λπ.
»Ηθικό ζήτημα δημιουργεί και η χρησιμοποίηση της αυθεντίας ως μέσου κατοχύρωσης της γνώσης. Πέρα από την έλλειψη σαφών κριτηρίων για την ανακήρυξη κάποιου σε αυθεντία, ηθικά προβληματική είναι και η ενδεχόμενη παρεμπόδιση, εκ μέρους της αυθεντίας, της διάχυσης των γνώσεων που θα έθεταν υπό αμφισβήτηση τις αντιλήψεις της», επισημαίνει ο κ. Παπαγούνος
Υπάρχουν συνταγές ηθικής;
«Δεν είναι δυνατόν να υπάρχουν, εκτός από μερικές κατευθυντήριες γραμμές, γιατί οι συντεταγμένες αλλάζουν συνεχώς», τονίζει ο κ. Παπαγούνος. Αλλης τάξης ήταν τα προβλήματα της πληροφορίας πριν από δέκα χρόνια και τη διάδοση του Διαδικτύου. Ακόμη περισσότερο πριν από πενήντα χρόνια και τη διάδοση της τηλεόρασης, πριν από 200 χρόνια και τη διάδοση των εφημερίδων, ή πριν από 500 χρόνια και τη διάδοση του έντυπου λόγου.
Η επιλογή του ηθικά σωστού συναρτάται άμεσα με τις διαδικασίες παραγωγής και χρήσης της γνώσης, τους φορείς της γνώσης, τον τρόπο με τον οποίο καθίσταται έγκυρη η γνώση, το κοινωνικό σύνολο? όλα αυτά μεταβάλλονται στην πορεία.
»Σήμερα υπάρχει η δυνατότητα της πληροφορημένης παρέμβασης στα πράγματα. Πάρτε για παράδειγμα την ιατρική πρακτική. Το πρότυπο που ίσχυε πριν από 30 χρόνια ήταν εκείνο της εκφοράς εκ μέρους του ιατρού μιας άποψης και της δικής μας συμμόρφωσης με την άποψη αυτή. Σήμερα, είναι της πληροφορημένης συναίνεσης.
»Τα πράγματα είναι ρευστά, εάν προσπαθήσουμε να βάλουμε φραγμούς ή να διαμορφώσουμε κανόνες, θα δούμε ότι σε μερικά χρόνια οι κανόνες αυτοί είτε δεν θα επαρκούν είτε θα είναι παρωχημένοι».
Δεν υπάρχουν «συνταγές»
– Με ποιον τρόπο μπορεί να μας βοηθήσει η Ηθική στην επίλυση των προβλημάτων μας;
«Οι ηθικοί κανόνες υπάρχουν (ξέρουμε τι δεν πρέπει να παραβιάζουμε) αλλά στην καθημερινότητα δεν είναι και πολύ χρήσιμοι. Εκείνο που είναι χρήσιμο είναι να διαμορφωθεί ένα είδος συλλογιστικού προτύπου με το οποίο να μπορεί κανείς να αξιολογεί μια πράξη ή να καταλήγει περί του πρακτέου. Μία από τις πιο ουσιαστικές ανάγκες του ανθρώπου είναι να μπορεί να διαχειρίζεται τις ηθικές του συγκρούσεις και σ’ αυτό πάντα τον βοηθούσε η Ηθική. Από την ελληνική κλασική αρχαιότητα ώς τα πρώτα 3/4 του 19ου αιώνα, την Ηθική την απασχολούσε η διαχείριση των καθημερινών ηθικών συγκρούσεων. Επειτα, για ένα διάστημα, εστράφη προς μια θεωρητική αναζήτηση του ίδιου της του εαυτού. Από τη δεκαετία του ’60 έχουμε πάλι μια στροφή της Ηθικής στα συγκεκριμένα προβλήματα του πρακτικού βίου», λέει ο K. Παπαγούνος, ο οποίος παραθέτει την προσωπική του εμπειρία:
«Εχω ευτυχήσει να διδάξω Εφηρμοσμένη Ηθική σε επαγγελματίες πολλών κλάδων και σε φοιτητές μη φιλοσοφικών ειδικοτήτων (Τμήμα Επιστήμης Υπολογιστών του Πανεπιστημίου Κρήτης, Τμήμα Νοσηλευτικής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, Επιστημονικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγείας, Εθνική Σχολή Δημόσιας Υγείας). Το ζητούμενο πάντα είναι να μπορούν οι αυριανοί επαγγελματίες να αναγνωρίσουν και να διαγνώσουν τα ηθικά διλήμματα. Ενίοτε και να τα λύσουν. Δεν είναι πάντα επιλύσιμα τα ηθικά διλήμματα, γι’ αυτό και είναι επώδυνα. Και δεν υπάρχουν συνταγές, δηλαδή, έκλεψε ο Γιαννάκης από τη Μαιρούλα το αυτοκινητάκι της, σελ. 234, παράγραφος 4, τι κάνει η μαμά. Το θέμα είναι να εξοικειωθεί κάποιος με τα ηθικά προβλήματα και με έναν τρόπο διαχείρισής τους. Το να πράττει κανείς το ηθικώς ορθό είναι πολύ δύσκολο, αλλά δεν είναι εκεί το ζητούμενο, το ζητούμενο είναι να γνωρίσει πώς θα αξιολογήσει τις πράξεις του και τον αποδέκτη τους».
Από την άλλη, βέβαια, «δίκτυα εξοικείωσης με αυτά τα ζητήματα δεν υπάρχουν στη χώρα μας, γιατί εδώ επικρατεί η από καθέδρας διδασκαλία η οποία δεν συμβάλλει στη δημιουργία ενός συλλογιστικού προτύπου για επίλυση προβλημάτων ενώ παράλληλα υπάρχει ταύτιση της ηθικής με τη θρησκευτική ηθική».
– Τι θα έπρεπε να μαθαίνουμε στα παιδιά μας;
«Οτι δεν θα έπρεπε να φοβόμαστε τα ηθικά διλήμματα. Δεν είναι κακό να αναγνωρίζει κανείς ότι έχει ηθικό πρόβλημα, πρέπει όμως να μπορεί να εξηγεί γιατί επιλέγει τη μία λύση έναντι μιας άλλης.
»Κάτι το οποίο θα έπρεπε να κάνουν και οι πολιτικοί. Να αναγνωρίζουν το ηθικό τους δίλημμα και να εξηγούν γιατί επέλεξαν τη λύση στην οποία κατέληξαν. Η πολιτική ουσιαστικά είναι η εφαρμογή ενός αξιακού συστήματος».
Τα σεμινάρια της Ερμούπολης
Τα τελευταία έξι χρόνια, στο πλαίσιο των «Σεμιναρίων της Ερμούπολης» που κρατούν 15 ημέρες, ανάμεσα στα άλλα θέματα που συζητούνται, θέματα ιστορικά, περιβαλλοντικά, κοινωνικών επιστημονών, οικονομικά, ανθρωπολογικά, θεωρίας της λογοτεχνίας κ.λπ., λαμβάνουν χώρα διήμερα με αντικείμενο την Εφηρμοσμένη Ηθική. Την πρώτη χρονιά, «δεδομένου ότι δεν ξέραμε αν θα γινόταν δεύτερη Συνάντηση, ασχοληθήκαμε με τα ηθικά διλήμματα στους τέσσερις τομείς όπου αυτά είναι προφανέστερα», λέει ο κ. Παπαγούνος. «Ασχοληθήκαμε με τη βιοϊατρική ηθική, την ηθική του δημοσίου βίου, την ηθική του περιβάλλοντος, την ηθική των επιχειρηματικών δραστηριοτήτων.
»Τη δεύτερη χρονιά, ασχοληθήκαμε με την επαγγελματική ηθική και τους επαγγελματικούς κώδικες, ένα πολύ ενδιαφέρον θέμα – η ύπαρξη κωδίκων επαγγελματικής δεοντολογίας, για τους οποίους γίνεται τόσος θόρυβος, στην ουσία δεν λύνει ηθικά προβλήματα», έχει την άποψη ο κ. Παπαγούνος. «Οι κώδικες δεοντολογίας κυρίως προασπίζουν και προάγουν τα επαγγελματικά συμφέροντα, και κάθε άλλο παρά προασπίζουν την ηθική, ίσα ίσα είναι πηγή ηθικών συγκρούσεων».
Η τρίτη συνάντηση είχε ως θέμα την Ηθική και το Διαδίκτυο, τη χρήση του Ιντερνετ. H τέταρτη συνάντηση, την Ηθική και τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης. H πέμπτη, την Ηθική και την Ερευνα. Στο φετινό διήμερο Εφηρμοσμένης Ηθικής, οι ειδικοί επιστήμονες και επαγγελματίες (διότι πάντοτε συμμετέχουν και επαγγελματίες του εκάστοτε κλάδου) ασχολήθηκαν με την Ηθική της Πληροφορίας. «Του χρόνου», λέει ο κ. Παπαγούνος, «σχεδιάζουμε η συζήτηση να αφορά την Ηθική στην Εκπαίδευση σε όλες τις βαθμίδες της. Οχι πώς θα βάλουμε το μάθημα της Ηθικής στην Τρίτη Δημοτικού ώστε ο Γιαννάκης να μην κλέψει το αυτοκινητάκι της Μαιρούλας, αλλά τα ηθικά προβλήματα που αντιμετωπίζει ένας εκπαιδευτικός στις σχέσεις του με συναδέλφους, με μαθητές, με φοιτητές, με το Ιδρυμα όπου εργάζεται, με τους πολίτες εν γένει που τον πληρώνουν, καθώς και τα ηθικά διλήμματα που δημιουργεί το ίδιο το αντικείμενο της εκπαίδευσης. Με άλλα λόγια, όχι πώς θα εισαχθεί η διδασκαλία της ηθικής στην εκπαίδευση, αλλά τα ηθικού τύπου προβλήματα που γεννιούνται κατά τις εκπαιδευτικές διαδικασίες».