Θα ασχοληθούμε και σήμερα με ένα βιβλίο, ακριβέστερα με ένα μόνο κεντρικό σημείο του βιβλίου, αυτό που εντοπίζεται από τον τίτλο του, «Από τη Μεταπολίτευση στην Παγκοσμιοποίηση» (εκδ. Πόλις). Το έγραψε ο Γιάννης Βούλγαρης, που διδάσκει στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας του Παντείου Πανεπιστημίου.
Διάλεξα αυτό το βιβλίο ως θέμα επειδή αυτόν τον καιρό προσπαθώ και ο ίδιος να καταλάβω τι ακριβώς σημαίνει το σύνθημα «το τέλος της Μεταπολίτευσης», που ακούγεται σχεδόν από παντού, χωρίς να είναι βέβαιο τι ακριβώς εννοούν αυτοί που το εξαπολύουν. Αν με το ίδιο σύνθημα εννοούν το ίδιο πράγμα, αυτό και αν είναι απίθανο. Και τι σημαίνει το «το τέλος» της Μεταπολίτευσης. Αν μερικοί χαιρέκακα εννοούν τον «θάνατο» της Μεταπολίτευσης, ανοίγεται ένα μεγάλο και ανεξήγητο κενό, όπως μετά από κάθε θάνατο. Αν εννοούν το τέλος μιας εποχής και τη μετάβαση σε μια άλλη, μένει να κατανοήσουμε τι σημαίνει το τέλος της μιας και τι η μετάβαση στην άλλη. Ο Γιάννης Βούλγαρης με νηφάλιο ύφος καταθέτει την ανάλυσή του, τι ήταν η Μεταπολίτευση στη νεοελληνική ιστορία και προς τα πού κινείται από τις δυνάμεις που η ίδια ανέπτυξε μέσα της. Μόνο έτσι υπάρχει ελπίδα να καταλάβουμε τι τελειώνει και τι αρχίζει.
Η αγωνία να καταλάβουμε τι ακριβώς συμβαίνει δεν πηγάζει τόσο από μια διανοητική διεργασία, όσο από την προσπάθεια να βρούμε νόημα και προοπτική σε καθημερινές πράξεις του βίου. Στο επάγγελμα, στον πλούτο, στη φτώχεια, στην ταξική ένταξη, στις φιλοδοξίες. Εκεί ακριβώς που διαμορφώνεται το δημόσιο φρόνημα, προς τη μία ή την άλλη κατεύθυνση, και εκφράζεται ως πολιτική.
Καμιά φορά είναι χρήσιμο να προσωποποιούμε τα γεγονότα και τις εξελίξεις. Μας βοηθάει στην κατανόησή τους. Αν πρέπει να προσωποποιήσουμε τη Μεταπολίτευση καταλήγουμε στο συμπέρασμα του Γιάννη Βούλγαρη: Οτι αρχιτέκτονας της Μεταπολίτευσης υπήρξε ο Κωνσταντίνος Καραμανλής και το πρόσωπό του ταυτίζεται ιστορικά με αυτήν. Ενας συντηρητικός πολιτικός, μέχρι τότε ο «αρχηγός της Δεξιάς», κατόρθωσε να συλλάβει το νόημα και την προοπτική της μεγάλης αλλαγής (πρωτοφανούς στη νεοελληνική ιστορία) που τότε επιχειρούσε. Δεν νομίζω ότι ήταν η παιδεία του που τον βοηθούσε να συλλάβει το σύνολο και τη συνάρτησή του με τα επιμέρους. Περισσότερο ήταν το πολιτικό του ένστικτο και το ταλέντο του που τον έκανε να βρίσκει δρόμους σε άγνωστα εδάφη.
Ακολουθώντας χονδρικά την ανάλυση του Γιάννη Βούλγαρη, η Μεταπολίτευση περνούσε από βασικούς πυλώνες. Πρώτα από την αποκατάσταση και τη θεμελίωση της πολιτικής Δημοκρατίας. Εκλογές, κόμματα, κοινοβούλιο, πολιτικές ελευθερίες, δικαιώματα του ανθρώπου. Πολλοί εξακολουθούν να υποτιμούν την αξία της πολιτικής Δημοκρατίας και να την ονομάζουν «τυπική» εννοώντας ότι υπολείπεται η «ουσιαστική» κοινωνική δημοκρατία. Χωρίς να αρνούμαστε ότι υπάρχει αυτό το ουσιαστικό «υπόλοιπο», η πολιτική δημοκρατία εξακολουθεί να είναι κατάκτηση εσαεί και θεμελιώδης προϋπόθεση για τη μετάβαση οπουδήποτε αλλού. Ποτέ στην ιστορία της η Ελλάδα δεν γνώρισε ευρύτερη, πλουσιότερη και ανεκτικότερη πολιτική Δημοκρατία από αυτήν που καθιερώθηκε με τη Μεταπολίτευση. Ο ίδιος ο Κ. Καραμανλής, μέσα σε ελάχιστο χρονικό διάστημα μεταμορφώθηκε από «αρχηγός της Δεξιάς» σε δημοκρατικό ηγέτη. Τι λοιπόν θα πούμε σήμερα; Οτι το τέλος της Μεταπολίτευσης σημαίνει και το τέλος της πολιτικής δημοκρατίας που καθιέρωσε;
Ο δεύτερος πυλώνας ήταν η διαμόρφωση των βασικών πολιτικών μετώπων μέσα από τα οποία θα εξελισσόταν η πολιτική ζωή. Από τις πρώτες μέρες ήταν φανερό ότι η μακροχρόνια πολιτική καταπίεση και οι απωθημένες λαϊκές διεκδικήσεις οδηγούσαν στον λαϊκό και ταυτόχρονα λαϊκίστικο ριζοσπαστισμό. Δεν τον εξέφρασε η παραδοσιακή Αριστερά αλλά το ΠΑΣΟΚ και ακριβέστερα ο Ανδρέας Παπανδρέου. Ο οποίος με μια αχαλίνωτη ρητορική κατάφερε να συγκεντρώσει γύρω του απωθημένες, αντιφατικές και σκοτεινές επιθυμίες, τάσεις και φιλοδοξίες. Το πραγματικό πολιτικό μέτωπο δεν ήταν η αντιπαράθεση Δεξιάς – Αντιδεξιάς, όπως γράφει ο Γιάννης Βούλγαρης. Ηταν περισσότερο η αντιπαράθεση του λαϊκισμού με την πολιτική Δημοκρατία. Σε άλλες ιστορικές συνθήκες η σύγκρουση θα οδηγούσε ίσως σε βίαιες ανατροπές. Ισως το πιο δύσκολο επίτευγμα του Κ. Καραμανλή ήταν η αφομοίωση του ριζοσπαστικού ΠΑΣΟΚ στο ευρύ λειτουργικό πλαίσιο της πολιτικής Δημοκρατίας. Οχι χωρίς τραύματα για τη χώρα και για το πολιτικό σύστημα. Ηταν το αναγκαίο τίμημα της μεγάλης αλλαγής.
Σήμερα πολλοί στο ΠΑΣΟΚ ονειρεύονται την αναβίωση του λαϊκίστικου ριζοσπαστισμού για να ξαναγίνει το κόμμα τους πολυσυλλεκτικό και πλειοψηφικό σε ένα δικομματικό σύστημα αντιπαράθεσης. Μάλλον είναι μάταιο. Η χώρα άλλαξε, πήρε άλλη κατεύθυνση και δεν υπάρχουν προϋποθέσεις ούτε για την αναβίωση του λαϊκίστικου ριζοσπαστισμού αλλά φαίνεται ούτε για την επιβίωση του δικομματικού συστήματος αντιπαράθεσης.
Ο τρίτος πυλώνας είναι ο σταθερός προσανατολισμός στη Δύση, από τον οποίο σήμερα προκύπτει και οποιαδήποτε ανάγκη και έννοια μεταρρυθμίσεων ή εκσυγχρονισμού. Οταν έλεγε ο Κ. Καραμανλής «ανήκομεν εις την Δύση» πιθανόν να είχε στον νου του έναν αναγκαίο όρο εθνικής ασφάλειας στην αντιπαράθεση Ανατολής και Δύσης. Η εμμονή του ωστόσο στην ένταξη της χώρας στην τότε ΕΟΚ και αργότερα Ε.Ε., παρά την αντίθεση σχεδόν όλου του υπόλοιπου πολιτικού κόσμου, μαρτυρούσε ότι στο μυαλό του είχε κάτι παραπάνω από την εθνική ασφάλεια.
Οφείλουμε σήμερα να ομολογήσουμε ότι δικαιώθηκε από την επακολουθήσασα κατάρρευση της Σοβιετικής Ενωσης και του «σοσιαλιστικού» στρατοπέδου, βασική και αναγκαία προϋπόθεση της «παγκοσμιοποίησης». Αξίζει να παρακολουθήσει κανείς με προσοχή πώς τα γεγονότα συνοδεύονται ή και προκαλούν ιδεολογικές και πολιτικές μεταλλάξεις στο συλλογικό φρόνημα των πολιτών, ιδιαίτερα σε μια ταραγμένη περιοχή στα Βαλκάνια. Πώς από το μαζικό «εμείς» φτάσαμε στο εγωιστικά ευδαιμονικό «εγώ» και πώς από τον κοινωνικό λαϊκισμό οδηγηθήκαμε στον λαϊκίστικο εθνικισμό.
Το πραγματικό ερώτημα δεν είναι αν φτάσαμε στο τέλος της Μεταπολίτευσης, αλλά αν με το σημερινό συλλογικό φρόνημα των ιδιαίτερων και διαπλεκόμενων συμφερόντων και του λαϊκίστικου εθνικισμού, μπορούμε να πορευθούμε στον ευρύτερο ευρωπαϊκό και παγκόσμιο χώρο.