Την επομένη των πρόσφατων ταραχών στην Ελλάδα, το μόνο σαφές είναι ότι η πολιτική ατζέντα επικαλύπτει εκείνη της οικονομίας. Το 2009 ίσως αποδειχτεί σημείο καμπής για την Ελλάδα, καθώς φαίνεται ότι θα είναι έτος επιλογών και αποφάσεων. Με την ιδιότητα του παρατηρητή που βρίσκεται έξω από το παιχνίδι, η Ελλάδα με εκπλήσσει ως χώρα των αντιφάσεων όλο και πιο δυσαρεστημένη με τον εαυτό της. Είναι οι ίδιες αντιφάσεις που οδήγησαν στο παρελθόν τις μεταρρυθμίσεις σε τέλμα και ίσως τις αποδυναμώσουν για μια ακόμη φορά. Αλλά το 2009 ο διαχωρισμός ανάμεσα στο «πολιτικό» και το «οικονομικό» θα είναι αδύνατος, εξέλιξη καθόλου ευχάριστη και για τους δύο τομείς.
Επί μακρόν η Ελλάδα αντιμετωπίζει πρόβλημα στο σύστημα διακυβέρνησης. Οι ψηφοφόροι πείθονται πολύ εύκολα ότι η αλλαγή ηγεσίας θα επιφέρει και τη μεγάλη αλλαγή, την υπέρβαση του «συστήματος». Ο νέος αρχηγός θα μεταρρυθμίσει το κράτος, θα αντικαταστήσει τις πελατειακές σχέσεις με την αξιοκρατία, θα φέρει την κάθαρση στην κομματική πολιτική, όλα αυτά επ’ ονόματι της αλλαγής, του εκσυγχρονισμού ή και της μεταμόρφωσης. Ταυτόχρονα, όμως, ο νέος αυτός ήρωας θα πρέπει να ικανοποιήσει τουλάχιστον άλλες είκοσι επτά απαιτήσεις.
Στην Ελλάδα τα προβλήματα διακυβέρνησης έχουν πολύ βαθύτερα αίτια από την προσωποπαγή ηγεσία ή τα κόμματα. Οι ηγέτες είναι παγιδευμένοι σ’ ένα σύστημα που συνδυάζει την εύνοια, τη διαφθορά και την ακραία αρνησικυρία. Η βούληση και η ικανότητα αμφισβητούνται. Τα προβλήματα αυτά του συστήματος είναι ευδιάκριτα στον πίνακα των διεθνών συγκρίσεων. Σε έρευνα του ΟΟΣΑ που θα δημοσιευτεί προσεχώς, το συμπέρασμα είναι ότι η Ελλάδα έχει έναν από τους χαμηλότερους δείκτες «μεταρρυθμιστικής ικανότητας» μεταξύ των ευρωπαϊκών κρατών. Επίσης, σύμφωνα με τον Δείκτη Διεθνούς Διαφθοράς, είναι η δεύτερη στις χειρότερες επιδόσεις μεταξύ των χωρών-μελών της Ε.Ε. Απαρεγκλίτως η Παγκόσμια Τράπεζα στην τακτική έκθεσή της διαπιστώνει πόσο η Ελλάδα υστερεί στη «διευκόλυνση της επιχειρηματικότητας». Τέλος, η ελληνική παραοικονομία υπερβαίνει σε όγκο την οικονομία των υπολοίπων της Ευρωζώνης.
Η ίδια η φύση της ελληνικής κοινωνίας οξύνει τα προβλήματα του συστήματος. Κάνει τους Ελληνες εγωκεντρικούς. Αναξιοπαθούντες άνεργοι νέοι ζητούν περισσότερη αξιοκρατία, οι οικογένειές τους όμως έρχονται σε πλήρη αντίθεση μαζί τους, καθώς συμβιώνουν καθημερινά με τη διαφθορά ή ζητούν χάρες από τα δικά τους δίκτυα κοινωνικών επαφών. Η επαγγελματική Ελλάδα ποθεί τον εκσυγχρονισμό και τις ευρωπαϊκές προδιαγραφές, ενώ η κοινωνία στο σύνολό της μένει προσηλωμένη σε παραδοσιακές συνήθειες και υπερασπίζεται συντεχνιακά συμφέροντα, που πνίγουν την αλλαγή.
Οι συνέπειες είναι ευδιάκριτες. Φτωχές είναι οι επιδόσεις της Ελλάδας στην εφαρμογή του προγράμματος «Λισσαβώνα 2000», αυτού του κράματος ευελιξίας της αγοράς και κοινωνικής αλληλεγγύης. Η εφαρμογή του προγράμματος της ενιαίας αγοράς υπήρξε μείζον πρόβλημα, όπως και η εφαρμογή της νομοθεσίας της Ε.Ε. Ομως, η μεγαλύτερη νίκη της Ελλάδας στο πρόσφατο παρελθόν, δηλαδή η ένταξή της στην Ευρωζώνη, συντελέσθηκε χάρη σε κανόνες και σε χρονοδιάγραμμα που θεσπίστηκαν και καθορίστηκαν στο εξωτερικό.
Η μεταρρύθμιση του κράτους και η απελευθέρωση της κοινωνίας -οι δύο παράγοντες από τους οποίους πηγάζει η σημερινή ελληνική καχεξία- δεν είναι εφικτές χωρίς πολιτισμικό άλμα και αλλαγή νοοτροπίας πολιτισμικής εμβέλειας. Η διαδικασία θα είναι αργή και επίπονη. Οι τωρινές ταραχές εμπεριείχαν το στοιχείο της κοινωνικής και οικονομικής απομόνωσης, όμως η οργή που τις συνόδευε δεν στοιχειοθετεί σαφές πολιτικό μήνυμα.
Οι εξωτερικές πιέσεις το 2009 συνεπάγονται μεγαλύτερες πιέσεις στην ελληνική οικονομία. Η θέση της Ελλάδας στην Ευρωζώνη ενδεχομένως θα αντιμετωπίσει κλυδωνισμούς, καθώς οι επενδυτές θα ανακαλύπτουν τις αποκλίσεις. Η διεθνής ύφεση θα πλήξει την ελληνική ναυτιλία, τον τουρισμό και τον τομέα των υπηρεσιών. Την εποχή ακριβώς που οι ξένοι επιλέγουν τον τόπο των διακοπών τους, οι ταραχές θα τους διώξουν από την Ελλάδα.
Η οσμή της πολιτικής κρίσης, ενισχυμένη από την υπόθεση του Βατοπεδίου και τις κατηγορίες ότι η κυβέρνηση χάνει τον έλεγχο, σε συνδυασμό με την επιδείνωση της οικονομικής κατάστασης, δημιουργεί ένα εκρηκτικό μείγμα για το 2009. Η παράταση της λαϊκής δυσφορίας μαζί με ένα σύστημα σε λήθαργο, ίσως σφραγίσουν τον επόμενο χρόνο. Τα δύο μεγάλα κόμματα θα συνεχίσουν να παράγουν δράματα, εγκλωβισμένα καθώς είναι στις αλληλοκατηγορίες και την προσπάθεια να κερδίσουν το πλεονέκτημα. Στην πραγματικότητα το δράμα εκτυλίσσεται στην επιφάνεια, απέχει από την πραγματική σκηνή των ουσιαστικών μεταρρυθμίσεων, από την εξεύρεση της πραγματικής λύσης. Οι ταραχές ήταν κάτι σαν κοινωνικό μπουρίνι. Θα έχουν πρακτικό αντίκτυπο μόνο εάν οι Ελληνες αποφασίσουν να ασχοληθούν σοβαρά με την πολιτική και επιτέλους να αντιμετωπίσουν τα βαθιά ριζωμένα προβλήματα του συστήματος.
* Ο κ. Kevin Featherstone είναι καθηγητής στο Ιδρυμα Μελετών της Σύγχρονης Ελλάδας «Ελευθέριος Βενιζέλος» του LSE.