Ο γερμανόφωνος χώρος της Ευρώπης στις αρχές του 20ού αιώνα έσφυζε από ζωή και δημιουργία. Εκεί ανθούσαν οι τέχνες και ιδιαίτερα οι επιστήμες του κόσμου. Ηταν ένας πολιτισμός που κουβαλούσε την βαριά προίκα των Γκαίτε, Μότσαρτ, Μπετόβεν, Μπαχ, Σούμαν, Σίλερ, Καντ, Χέγκελ, Λάιμπνιτς, Μαρξ, και χιλιάδων ακόμη που έσπρωξαν την δυτική σκέψη και ευαισθησία σε νέα ύψη.
Στις αρχές του περασμένου αιώνα, ζούσαν και δημιουργούσαν σ’ αυτόν τον χώρο ο Αϊνστάιν, ο Πλανκ, ο Φρόιντ, ο Βιτγκενστάιν, ο Χάγιεκ, ο Πόπερ, ο Χάιντεγκερ, ο μεγαλύτερος ιστορικός τέχνης Ερνεστ Γκόμπριχ, ο Τόμας Μαν, ο Χέρμαν Εσσε κι εκατοντάδες άλλοι που σημάδεψαν τον δύσκολο 20ό αιώνα. Πώς έγινε, λοιπόν, και αυτός ο λαός που γέννησε τόσους ποιητές να ανεχθεί την κυριαρχία των Ναζί, υπό την καθοδήγηση ενός αγράμματου και ψυχικά διαταραγμένου λοχία του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου; Πώς κατάφερε αυτός ο μεγάλος πολιτισμός να φτιάξει το Ολοκαύτωμα;
Η απάντηση μάλλον βρίσκεται στο γεγονός ότι στα περισσότερα βιβλία, που διαβάσουμε όσοι δεν είμαστε ιστορικοί, «Ο Αγών μου» απέχει από τους «νόμους της Νυρεμβέργης» τρεις με τέσσερις σελίδες, οι «νόμοι της Νυρεμβέργης» απέχουν από τη «Νύχτα των Κρυστάλλων» δύο με τρεις παραγράφους και η «Νύχτα των Κρυστάλλων» απέχει από το Αουσβιτς μερικές μόνο σελίδες. Ανάμεσα, όμως σ’ αυτά τα κορυφαία γεγονότα, υπήρξαν εκατοντάδες μικρότερης σημασίας αποφάσεις που έστρωσαν το δρόμο προς το ανείπωτο κακό και εκατομμύρια καθημερινές πράξεις και παραλείψεις που μεταμόρφωσαν σιγά σιγά το γερμανικό θαύμα σε γερμανική φρίκη.
Ηταν όλα αυτά τα μικρά πραγματάκια που μόνο η λογοτεχνία και ο κινηματογράφος μπορεί να αποτυπώσει (όπως, για παράδειγμα, τη νέα ταινία του Μάικλ Χάινεκε «Λευκή Κορδέλα») και όχι η γενική ιστορία που όλοι μας γνωρίζουμε. Ηταν ο διάχυτος αντισημιτισμός στην κεντρική Ευρώπη και ο ρατσιστικός λόγος που κυριαρχούσε και έμενε αναπάντητος. Ηταν το μποϊκοτάζ των εβραϊκών καταστημάτων την Πρωταπριλιά του 1933 και ο νόμος περί «φυλετικής υγιεινής» την ίδια χρονιά. Ηταν οι μικρής έκτασης καθημερινές επιθέσεις στους «αλλόφυλους», οι μεροληπτικές δικαστικές αποφάσεις, η σταδιακή μεταμόρφωση των σχολείων που δεν έφτιαχνε πολίτες, αλλά στρατιωτάκια ταγμένα να πεθάνουν και να σκοτώσουν για το Ράιχ και τον Φύρερ. Η διάβρωση των θεσμών δεν έγινε σε μια νύχτα. Το Ολοκαύτωμα δεν ήταν προϊόν μιας απόφασης.
Ηταν ταυτόχρονα και η αδιαφορία που συνόψισε ο Γερμανός Πάστορας Μartin Νiemžller: «Οταν ο Χίτλερ επιτέθηκε στους Εβραίους, δεν μ’ ένοιαξε γιατί δεν ήμουν Εβραίος. Οταν ο Χίτλερ επιτέθηκε στους Καθολικούς, δεν ήμουν Καθολικός και δεν μ’ ένοιαξε. Και όταν ο Χίτλερ επιτέθηκε στα συνδικάτα και στους βιομήχανους πάλι δεν μ’ ένοιαξε γιατί δεν ανήκα σε συνδικάτο. Οταν ο Χίτλερ επιτέθηκε σε μένα και την Προτεσταντική Εκκλησία δεν είχε μείνει κανένας να νοιαστεί». Ηταν το σήκωμα των ώμων για όλα αυτά τα μικρά πραγματάκια, στα οποία απαντάμε και σήμερα με το «έλα, μωρέ τώρα! Απ’ αυτό θα καταστραφεί/σωθεί η χώρα;»
Κι όμως, για όλα αυτά τα ασήμαντα (κατά μόνας) πραγματάκια ισοπεδώθηκε μια χώρα και καταστράφηκε το μεγαλύτερο κομμάτι του κόσμου. Η ιστορία δεν φτιάχνεται από το ένα μεγάλο πράγμα μετά το άλλο. Συσσωρεύεται σαν σκόνη δισεκατομμυρίων μικρών συμβάντων και αποφάσεων, για να μας εκπλήσσει μετά, όταν κοιτάμε προς τα πίσω και αναρωτιόμαστε «μα πώς είναι δυνατόν να είχαν φτάσει ώς εκεί;».
Οι ατέλειες της δημοκρατίας
Η ιστορία, επειδή ακριβώς είναι πολυπαραγοντικό αποτέλεσμα, δεν κοπιάρει ποτέ τον εαυτό της· και όταν κάποιοι το επιχειρούν, το αποτέλεσμα είναι φάρσα. Δεν πρόκειται να υπάρξει άλλο Ολοκαύτωμα επειδή ακριβώς ζήσαμε τη φρίκη του και δεν ανεχόμαστε πλέον ούτε την εθνοκάθαρση· φαινόμενο συχνά επαναλαμβανόμενο πριν από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι φτάσαμε στον δημοκρατικό παράδεισο και ότι αποκτήσαμε άτρωτους θεσμούς. Μπορεί να λύσαμε πολλά προβλήματα, αλλά περιμένουν περισσότερα να επιλυθούν. Μπορεί να ουδετεροποιήσαμε πολλές απειλές αλλά αυτές διαρκώς εμφανίζονται με άλλη ενδυμασία· ο ωμός ρατσιστικός λόγος του Μεσοπολέμου σήμερα εκφέρεται μόνο από κάποιους γραφικούς, αλλά ο ρατσισμός ενυπάρχει στην κοινωνία μας. Αδιαφορούμε για αποφάσεις που μας αφορούν όλους μας και αποφάσεις που μας πλήττουν όλους λαμβάνονται χάρη στην αδιαφορία μας. «Το τίμημα της Δημοκρατίας είναι η αιώνια επαγρύπνηση», έγραψε ο μεγάλος Τόμας Τζέφερσον και γι’ αυτό όσοι προπαγανδίζουν την αποχή από τις πολιτικές διεργασίες είναι εχθροί της Δημοκρατίας ή οι «χρήσιμοι ηλίθιοι» των εχθρών της. Αφήνουν όλα αυτά τα μικρά πράγματα να εξελίσσονται ερήμην τους για να ξυπνήσουν ένα πρωί και να αναρωτηθούν «μα, πώς φτάσαμε ώς εδώ»;
Φυσικά η Δημοκρατία έχει αστοχίες· είναι πάντα ατελής και γι’ αυτό και οι θεσμοί της είναι ατελείς και τα κόμματά της είναι ατελή. Αυτό είναι φυσικό διότι το τέλειο από κάθε άποψη πολίτευμα δεν μπορεί παρά να είναι ολοκληρωτικό. Η Δημοκρατία δεν είναι παρά η διαρκής και επίπονη προσαρμογή των θεσμών σε ένα μεταβαλλόμενο κόσμο. Ο ολοκληρωτισμός είναι ακριβώς το αντίθετο: η προσαρμογή ενός μεταβαλλόμενου κόσμου στο τέλειο των θεσμών που κάποιοι έχουν στο κεφάλι τους.
Και η Δημοκρατία της Βαϊμάρης ήταν εξαιρετικά ατελής. Οι μόνες προτάσεις «ενός τέλειου μελλοντικού κόσμου» που προτάθηκαν τότε στον γερμανικό λαό ήταν η κομμουνιστική και η εθνικοσοσιαλιστική. Ηταν δύο διαφορετικοί υπεσχημένοι παράδεισοι χωρίς τους πονοκέφαλους της δημοκρατίας, της καθημερινής επιλογής. Και οι δύο οδηγούσαν σε μια διαφορετική κόλαση· απλώς οι Γερμανοί επέλεξαν εκείνη που είχε και ευφράδεια λόγου. Κυρίως αδιαφόρησαν για τα μικρά που συνέβαιναν στην γειτονιά τους – μια δικαστική απόφαση που δεν φαινόταν και πολύ σωστή αλλά κανείς δεν ασχολήθηκε παραπέρα· έναν συνδικαλιστή που είχε εξαφανιστεί από τη γειτονιά τους· έναν εβραίο συμπατριώτη τους που έβρισκε το μαγαζί του κατεστραμμένο· ένα λογοτέχνη που είχε αναγκαστεί να διαφύγει στο εξωτερικό· ένα άτομο με ειδικές ανάγκες που πήγε σε μια περίεργη κλινική και κανείς δεν ρώτησε να μάθει κι κάνει εκεί πέρα. Το Ολοκαύτωμα και οι εκατόμβες του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου δεν ήταν παρά φυσική συνέπεια όλων αυτών των μικρών πραγμάτων…
Ιnfo
Ντάνιελ Τζόνα Γκολντχάγκεν, «Πρόθυμοι δήμιοι: Οι εκτελεστές του Χίτλερ, οι καθημερινοί Γερμανοί και το ολοκαύτωμα», εκδ. Terzo Books
Laurence Rees. «Αουσβιτς. Οι Ναζί και η «τελική λύση»», εκδ. Πατάκη
Jean Marabini, «Η καθημερινή ζωή στο Βερολίνο την εποχή του Χίτλερ», εκδ. Παπαδήμα
Gotz Aly, «Το λαϊκό κράτος του Χίτλερ», εκδ. Κέδρος
Ιan Kersaw, «Χίτλερ 1889 – 1936 Υβρις», εκδ. Scripta