Οι αυτοπροσωπογραφίες των ζωγράφων δεν απασχολούν πολύ τους ιστορικούς τέχνης. Ο έντονος ναρκισσισμός λειτουργεί ανασταλτικά, λες και ο άνθρωπος-νάρκισσος δεν αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι των κοινωνιών. Ομως οι αυτοπροσωπογραφίες, θελκτικές ή ωραιοποιημένες, χλευαστικές ή φανταστικές -από τον Ρέμπραντ και τον Σεζάν, ώς τον Πικάσο, τον Καντίνσκι, τον Λούσιαν Φρόιντ και τον Αντι Γουόρχολ- μοιάζουν με οδηγό προσέγγισης του συναισθηματισμού των ζωγράφων που λατρεύουν ή μισούν το επιτηδευμένο εγώ τους. Στις 13 Ιουλίου κυκλοφόρησε στη Βρετανία το βιβλίο της κριτικού τέχνης του «Ομπσέρβερ» Λάουρα Κάμμινγκ «A Face to the World», μια ενδιαφέρουσα δουλειά για την «εσωτερική αλήθεια» των ζωγράφων που φημίζονται για τις αυτοπροσωπογραφίες τους.
Αφετηρία του ζωγράφου είναι η εξερεύνηση του εαυτού του. Πιστότερος φίλος, ο καθρέφτης. Εξομολογείται, ποζάρει, ονειρεύεται μπροστά του, αλλά επιστρέφει νομοτελειακά στη βασανιστική κλασική δημιουργία. Το βλέμμα του περιφέρεται πάνω στο σώμα του, το ερωτεύεται, το αποτυπώνει, αλλά συχνά αποτυπώνει μόνο το πρόσωπο, την κινητήρια δύναμη που δραματοποιεί την εικόνα. Ενας τέτοιος ζωγράφος θα μπορούσε να είναι ο εκκεντρικός Εγκον Σίλε, έργα του οποίου είδαμε προ διετίας στην Αθήνα μαζί με Κλιμτ και Κόκοσκα.
Δεν είναι όμως μόνον η εξερεύνηση του είναι τους. Οχι. Οι ζωγράφοι θέλουν να εκτεθούν στο κοινό. Οπως σημειώνει στο βιβλίο της η Λάουρα Κάμμινγκ, o Νορβηγός ζωγράφος Ε. Munch στο «Self – Portrait in Hell» -γυμνός από τη μέση και πάνω- δεν αποτυπώνει μόνο τη μοναξιά της εγκατάλειψης που παρ’ ολίγον να τον οδηγήσει στην αυτοκτονία. Ουσιαστικά, προβαίνει σε δημόσιο Κατηγορώ (j’ accuse), εκθέτοντας την αυτοπροσωπογραφία του σε γκαλερί του Οσλο, όπου ο καθένας μπορεί να τη δει και ιδιαίτερα οι δημοσιογράφοι. Ερωτικές επιστολές, ιεραποστολικές δηλώσεις, σημειώματα για επικείμενη αυτοκτονία… όλα στο όνομα μιας στημένης ευκαιρίας. Μια προαναγγελθείσα επίδειξη!
Γιατί, τελικά, οι αρτίστες τοποθετούν τον εαυτό τους σε πρώτο πλάνο; Γιατί επιτρέπουν στους ιστορικούς της τέχνης να τους επικρίνουν για τον ναρκισσισμό τους; Ιστορικά, ποτέ δεν υπήρξε χρήμα ή και δόξα πίσω απ’ αυτή την τρέλα. Οι αυτοπροσωπογραφίες, σε αντίθεση με τα πορτρέτα, σπανίως θεωρούνται η κορύφωση της καλλιτεχνικής δημιουργίας των ανθρώπων τους, ακόμη κι αν πρόκειται για τον Ρέμπραντ ή τον Ντιέγκο Βελάσκεθ. Ομως, έχουν τη σημειολογία τους. Ο Γκόγια ζωγραφίζει τον εαυτό του στην αγκαλιά του γιατρού που τον έσωσε από βέβαιο θάνατο: σύμβολο ευγνωμοσύνης και ντοκουμέντο. Ο Μουρίλο φτιάχνει το πορτρέτο του γιατί του το ζητούν τα παιδιά του και θέλει να τον θυμούνται. Ο Βαν Γκογκ περιγράφει στον αδελφό του πώς ήταν λίγο μετά την αρρώστια του…
Ο καλλιτέχνης θεωρεί την αυτοπροσωπογραφία ενσάρκωση της τέχνης του. Ηχεί τόσο απλό και συνάμα τόσο περιεκτικό. Αλλά μήπως θέλει να διαπιστώσει ποιο πραγματικά είναι το πρόσωπο που βλέπει στον καθρέφτη; Πόση μοναξιά κουβαλάει και πόσο σκληρό είναι να το αφήνει να εκτίθεται στα μάτια των πολλών; Σ’ αυτή την ερμηνεία θα μπορούσαν να ενταχθούν ορισμένες από τις αυτοπροσωπογραφίες της Φρίντα Κάλο. Είναι σαν να γυρίζεις ένα ρούχο από την καλή στην ανάποδη ή και το αντίστροφο. Εδώ βρίσκεται το μυστικό της δουλειάς της, της δουλειάς των καλλιτεχνών, αλλά και η αλήθεια για το πώς επιθυμούν να τους δει ο άλλος ή πώς επιλέγουν να παρουσιάσουν τον εαυτό τους στον κόσμο… Ο Ντεγκά έλεγε: «Ο δημιουργός μας έφτιαξε για να μοιάζουμε ο ένας στον άλλον». Ομως μοιάζουμε;