Ενα βλεμμα

3' 12" χρόνος ανάγνωσης
Ακούστε το άρθρο

Εβδομήντα χιλιάδες νεκροί; Δεν το ήξερα… Ναπάλμ το 1949 στον Γράμμο; Δεν το ήξερα, νόμιζα ότι έπεφταν στο Βιετνάμ… Εκλεισε τα σύνορα η Γιουγκοσλαβία; Δεν ήξερα τίποτε… Η νέα γυναίκα εξομολογιόταν την ιστορική της άγνοια για τον Ελληνικό Εμφύλιο, λίγο μετά την προβολή της ταινίας του Παντελή Βούλγαρη «Ψυχή βαθιά», με θέμα τους τελευταίους αντάρτες στον Γράμμο του 1949. Σχεδόν παραμιλούσε: απίστευτο, δεν τα είχα ακούσει ποτέ…

Η ταινία παρέχει στους θεατές της, ευθέως ή εμμέσως, κάποιες αδρές πληροφορίες, σαν ιστορικό ντοκιμαντέρ, παρότι είναι ταινία δραματική· το δράμα των απλών ανθρώπων αφηγείται, όταν τους αρπάζει η εμφύλια μοίρα και τους σκορπάει, τους λιώνει, τους θυσιάζει, όταν ο πόλεμος γίνεται άγος και ντροπή, καταπώς τον ορίζει ο παππούς (Θαν. Βέγγος), ένας ορεσίβιος Πρίαμος που ζητάει τη σορό του εγγονού στρατιώτη, να το θάψει το στερνοπαίδι, «να έχει ένα μνήμα συντροφιά».

Πέρα από την όποια καλλιτεχνική της αρτιότητα, η «Ψυχή βαθιά» είναι μια ταινία συγκλονιστικά ανεπίκαιρη και συγκλονιστικά επίκαιρη. Ανεπίκαιρη, διότι ο Εμφύλιος δεν φαίνεται να απασχολεί κανέναν, δεν χωράει στην τρέχουσα πολιτική ατζέντα – εκτός ίσως στον αυτιστικό λήρο του ΚΚΕ. Η τελετή συμφιλίωσης στον Γοργοπόταμο και η επίσημη αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης, τη δεκαετία του ’80, υποτίθεται ότι έθεσαν τέρμα στα πάθη δεκαετιών. Τέλειωσαν όλα, αδελφέ, λέει ο ηττημένος μαχητής του ΔΣΕ στον κυβερνητικό αξιωματικό, τον προσωπικό του αντίπαλο. (Οι αντίπαλοι στον Γράμμο πολεμούν όπως στα έπη του Ομήρου: αναγνωρίζονται, συνομιλούν, σέβονται τη σφαίρα, τελετουργούν, κι ύστερα αλληλοσφάζονται, παραδίνονται στο θάνατο.)

Τέλειωσαν όλα… Τέλειωσαν; Μάλλον όχι. Ο Εμφύλιος δεν τροφοδοτεί πηγαδάκια και καφενεία πια, ευτυχώς. Δεν τροφοδοτεί αντιπαραθέσεις κομμάτων. Τροφοδοτεί όμως αντιπαραθέσεις μεταξύ των ιστορικών. Παρότι ο Εμφύλιος σφράγισε βαθιά τη μεταπολεμική Ελλάδα, και παρότι έχουν εκδοθεί εκατοντάδες βιβλία, κυρίως απομνημονεύματα, χρονικά και μαρτυρίες, η πρώτη ολοκληρωμένη ιστορία του Εμφυλίου γράφτηκε μόλις πριν από λίγα χρόνια, στις αρχές του 21ου αιώνα, από τον Γιώργο Μαργαρίτη. Ακόμη όμως και αυτό το εκτενές συνθετικό έργο δεν θεωρείται ικανό να χωρέσει όλες τις απόψεις, όλες τις ερμηνείες για το πιο αιματηρό επεισόδιο στη νεότερη ελληνική ιστορία. Η ιστορία του Μαργαρίτη θεωρήθηκε «ιστορία γραμμένη από αριστερό», και σαν τέτοια αμφισβητήθηκε, ιδεολογικά κυρίως, και όχι πραγματολογικά.

Γιατί ο εμφύλιος αφ’ εαυτού είναι διχαστικός. Και γιατί ο εμφύλιος διατρέχει όλο τον νεοελληνικό βίο, από το ξέσπασμα της Επανάστασης του ’21 και τη σύσταση του κρατιδίου, έως τον Διχασμό και τη Μικρασιατική Καταστροφή. Σαν να είναι η μοίρα αυτού του λαού, σαν να είναι η μόνη κληρονομιά, μαζί με τη γλώσσα, από το αρχαιοελληνικό θαύμα. Οι ιδρυτικοί συγγραφείς του θαύματος, από τον Ομηρο έως τον Θουκυδίδη και τους τραγικούς και τον Σωκράτη, για τον εμφύλιο μιλούν, την στάσιν, το νείκος, την καταστροφή του δήμου.

Κατά τούτο, η αναμόχλευση του Εμφυλίου, η αφήγησή του, η μετουσίωση, ο εκδραματισμός, ο αναστοχασμός, είναι πάντα επίκαιρα. Είναι η κληρονομιά μας η διαρκής, η ζέουσα. Δεν γίνεται να της γυρίσεις το πρόσωπο, να μην την αντικρίσεις, να μην της μιλήσεις. Η λήθη δεν είναι πάντα θεραπευτική· μπορεί να οδηγήσει στην ίδια ασθένεια πάλι.

Ανακαλούμε τις βαθυστόχαστες μελέτες της Νικόλ Λορώ για τη λειτουργία της λήθης και της μνήμης στην Αθηναϊκή Δημοκρατία. Η λήθη ήταν θεσμισμένη στην Αθήνα, για να ξορκίζει τα δεινά της ήττας, τις συμφορές, αλλά κυρίως για να ξορκίζει τον διαρκή φόβο της στάσεως, του εμφυλίου, της πιο τρομακτικής απειλής για την εύθραυστη δημοκρατία. Η περίφημη Γαλλίδα ιστορικός και ανθρωπολόγος παρατηρεί ότι η θεσμισμένη λήθη, παρ’ όλ’ αυτά, δεν εξορίζει το φάντασμα του εμφυλίου, της στάσεως, της συμφοράς που απειλεί εκ των έσω τον δήμο. Το φάντασμα είναι πάντα εδώ, επηρεάζει τις σκέψεις και τις πράξεις των ανθρώπων. Το φάντασμα είναι παρόν και ένυλο, όπως ακριβώς παριστάνεται στην αττική τραγωδία, σε έργα που στοχάζονται την ανθρώπινη μοίρα, έτσι ώστε το υπαρξιακό και οντολογικό να αναδεικνύεται σε πολιτικό, και αντιστρόφως.

Η πραγμάτευση του Εμφυλίου άρα, είτε ιστοριογραφικά και φιλοσοφικά είτε καλλιτεχνικά, είναι διαρκώς επίκαιρη. Κάτι παραπάνω: αναπόφευκτη. Είναι η μοίρα μας.

Λάβετε μέρος στη συζήτηση 0 Εγγραφείτε για να διαβάσετε τα σχόλια ή
βρείτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει για να σχολιάσετε.
Για να σχολιάσετε, επιλέξτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει. Παρακαλούμε σχολιάστε με σεβασμό προς την δημοσιογραφική ομάδα και την κοινότητα της «Κ».
Σχολιάζοντας συμφωνείτε με τους όρους χρήσης.
Εγγραφή Συνδρομή