Η φιλελεύθερη δημοκρατία είναι σήμερα ο αδιαμφισβήτητος νικητής. Ποιος θα στοιχημάτιζε στη νίκη της, τις παραμονές του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου; Τα καθεστώτα της τότε, κοινοβουλευτικά και αστικά, ήταν αξιοθρήνητα. Ποιος θα στοιχημάτιζε σ’ αυτήν όσο υπήρχε ακόμα η δυνατότητα της προφητείας ενός σοσιαλιστικού μέλλοντος; Ερμηνεία: Είναι ακριβώς ο σκοπός ενός συναρπαστικού στοχασμού που αναπτύσσεται, μέσω της ιστορίας της δημοκρατίας, από τον Μαρσέλ Gauchet στο βιβλίο του «Η άνοδος της Δημοκρατίας. Η Επανάσταση των νεοτέρων χρόνων. Η κρίση του φιλελευθερισμού (1880-1914)», εκδ. Πόλις, 2009. Ο στοχασμός συνεχίζεται και σε έναν επόμενο τόμο, ο οποίος αναμένεται.
Φαινόμενο μακράς διάρκειας κατ’ αρχάς η δημοκρατία, τουλάχιστον ως προς τις προϋποθέσεις της, που ο συγγραφέας ανιχνεύει στην απομάγευση του κόσμου, από τον καιρό των επαναστάσεων που ξεκινούν τον 15ο αιώνα και ολοκληρώνονται με τη γαλλική και την αμερικανική. Η γαλλική ήταν μια επανάσταση κατάργησης του παρελθόντος· η αμερικανική μια επανάσταση του μέλλοντος. Το κέρδος ήταν η αυτονόμηση των κοινωνιών και των ατόμων· αυτονόμηση από τη θρησκεία και την ενοποιητική ιδιότητά της. Αυτονόμηση από την ενοποιητική ιδιότητα του απολυταρχικού κράτους, που άλλωστε δεν εννοούνταν χωρίς τη θρησκεία.
Πέτυχαν ωστόσο οι επαναστάσεις; Το βιβλίο γίνεται συναρπαστικό καθόσον αναλύει τις διαδοχικές παλινδρομήσεις τους: άλλοτε η αυτονόμηση αποτυγχάνει ως προς την ολοκλήρωσή της, άλλοτε επαναλαμβάνει με άλλες μορφές τις παλιές δομές. Τη θρησκεία και το απολυταρχικό κράτος έρχονται να αντικαταστήσουν η πολιτική, το δίκαιο και η ιστορία. Ηταν η έξοδος από το πανάρχαιο φάντασμα του Ενός. Πέτυχαν; Το πρώτο πάντως αδιέξοδό τους ήταν αυτό των δικαιωμάτων του ανθρώπου στην πολύ συγκεκριμένη εφαρμογή που γνώρισε την εποχή της Τρομοκρατίας. Η Επανάσταση θα αναδιπλωθεί, θα ξαναντύσει το κράτος με το πρόσωπο του ηγεμόνα, του Ναπολέοντα αυτήν τη φορά. Η κοινωνία η ίδια θα αναδιπλωθεί ανακαλύπτοντας την παράδοση, μετά το 1815, στην προσπάθειά της να συνδυάσει τα κεκτημένα με το παρελθόν. Η δυνατότητα της ατομικής απελευθέρωσης είχε όμως εκραγεί και οι μορφές που επινοούνται δεν ικανοποιούν άλλο. Ο 19ος αιώνας θα είναι η μακρά περίοδος διεύρυνσης των ελευθεριών και η διατύπωση της ανάγκης μιας ακόμα μεγάλης επανάστασης. Θα ανακαλυφθούν νέα είδωλα, η επιστήμη και η πρόοδος ήταν απ’ αυτά, για να υποκαταστήσουν το θρησκευτικό που εξακολουθεί να είναι εκεί. Ο στοχασμός του Νίτσε και των επιγόνων θα ανατρέψει αυτήν τη νεωτερική ουτοπία.
Θα χρειαστεί η πιο οδυνηρή εμπειρία όλων των ευρωπαϊκών αιώνων, οι ολοκληρωτισμοί και τα παράγωγά τους, για να επικρατήσει η δημοκρατία ως διέξοδος. Ποτέ όμως δεν απειλήθηκε, όσο απειλείται σήμερα, από το κενό και την αδυναμία της. Ποτέ δεν φάνηκε να απογοητεύει όσο απογοητεύει σήμερα. Η αποκρυπτογράφησή της είναι ζητούμενο.
* Ο Ν. Ε. Καραπιδάκης είναι καθηγητής της Μεσαιωνικής Ιστορίας στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο.