«Το έθνος πρέπει να θεωρεί εθνικό το αληθές»
Δ. Σολωμος
Κατά γενική ομολογία, η ελληνική κοινωνία έκλεισε τον κύκλο της μεταπολίτευσης και βιώνει μια νέα «μετάβαση» με μάλλον άναρχο και τραυματικό τρόπο. Συχνά οι κοινωνίες, μπροστά σε τέτοιες κρίσεις, κοιτούν στο παρελθόν για να κατανοήσουν γιατί η κοινωνία (συλλογικά) απέτυχε να αποτρέψει την επερχόμενη καταστροφή, να εξαγάγει συμπεράσματα για την επόμενη μέρα και, τέλος, να θέσει τις βάσεις πάνω στις οποίες θα θεμελιωθεί ένα νέο «κοινωνικό συμβόλαιο».
Η Ελλάδα δεν είναι η μοναδική χώρα που αντιμετώπισε ή αντιμετωπίζει παρόμοια ζητήματα. Η συγκριτική εμπειρία άλλων κοινωνιών δείχνει ότι η ενασχόληση με το παρελθόν αποτελεί απαραίτητο συστατικό της ακολουθούμενης πολιτικής για την αντιμετώπιση της οικονομικής και πολιτικής κρίσης. Στις Ηνωμένες Πολιτείες πρόσφατα συστάθηκε η Διερευνητική Επιτροπή Οικονομικής Κρίσης, η οποία κλήθηκε να μελετήσει και να δημοσιοποιήσει τους λόγους που απέτρεψαν τους θεσμικούς μηχανισμούς να προλάβουν τη μεγάλη κρίση του 2008. Η επιτροπή βασίστηκε στην άκρως επιτυχημένη εμπειρία της Επιτροπής Πεκόρα, η οποία όχι μόνο κατέδειξε τις αιτίες που προκάλεσαν τη Μεγάλη Υφεση του 1929, αλλά πρότεινε και θεσμικές αλλαγές, οι οποίες καθορίζουν το παγκόσμιο τραπεζικό σύστημα μέχρι και τις μέρες μας. Επιπλέον, πρόσφατα συστάθηκε στην Ισλανδία η ανεξάρτητη Επιτροπή Αλήθειας, στην οποία ανατέθηκε το έργο της αποκατάστασης της αλήθειας για την οικονομική κατάρρευση της χώρας. Μάλιστα, και στην Ιρλανδία επαγγελματικές οργανώσεις έχουν δημόσια παρέμβει υπέρ της δημιουργίας μιας ανάλογης επιτροπής. Το κεντρικό συμπέρασμα που προκύπτει από τη διεθνή εμπειρία συνοψίζεται στα λόγια της Ισλανδής πρωθυπουργού: «Είναι αναγκαίο να αντιμετωπίσουμε το παρελθόν μας για να μπορέσουμε να κοιτάξουμε μπροστά και να ολοκληρώσουμε το δύσκολο έργο της οικονομικής ανοικοδόμησης».
Στην Ελλάδα, λίγη έμφαση έχει δοθεί στην απάντηση του ερωτήματος «τι έφταιξε και φτάσαμε στο χείλος του γκρεμού» – πέραν του υπεραπλουστευτικού διλήμματος «τα φάγαμε» ή «δεν τα φάγαμε μαζί», στο οποίο έχει αναλωθεί η δημόσια συζήτηση. Στην παρούσα φάση, ακριβώς λόγω των οδυνηρών οικονομικών μέτρων τα οποία ανατρέπουν κεκτημένα σχεδόν τεσσάρων δεκαετιών, καθίσταται απαραίτητη η δημιουργία ενός αξιόπιστου μηχανισμού, ο οποίος θα εξηγήσει στους πολίτες τα αίτια της χρεοκοπίας, τους μηχανισμούς οι οποίοι παρεμποδίζουν την αποτελεσματική λειτουργία των θεσμών, και κατά συνέπεια, τους λόγους που καθιστούν αναγκαίες τις διαρθρωτικές/θεσμικές αλλαγές.
Συνεπώς, μια ανεξάρτητη επιτροπή αλήθειας, προσαρμοσμένη στις ανάγκες της ελληνικής πραγματικότητας, θα είχε πολλαπλά οφέλη. Αρχικά, δεδομένης της γενικότερης απαίτησης για απόδοση ευθυνών στους υπαίτιους της οικονομικής κατάρρευσης της χώρας, η ενασχόληση με το παρελθόν, με κύρια έμφαση στην αποκατάσταση της αλήθειας αποτελεί ένα εναλλακτικό μοντέλο «κάθαρσης». Εκτός των άλλων, η γνώση αυτή θα διευκόλυνε την αποδοχή εκ μέρους των πολιτών μέτρων τα οποία ξεριζώνουν κεκτημένα δεκαετιών, καθώς αυτά θα νοηματοδοτούνταν ως μέρος ενός ευρύτερου προγράμματος θεσμικών αλλαγών. Η μελέτη των στοιχείων που θα προκύψουν, θα καταδείξει τους μηχανισμούς που επέτρεψαν τη δημιουργία και την αναπαραγωγή φαινομένων διαφθοράς και διασπάθισης του δημόσιου χρήματος. Σε δεύτερο χρόνο, θα αποτελέσει την πυξίδα για τη διαμόρφωση προτάσεων για θεσμικές αλλαγές. Γι’ αυτό άλλωστε, όπως καταδεικνύει η διεθνής εμπειρία, οι επιτροπές αυτές απαρτίζονται από προσωπικότητες ειδικού βάρους, οι οποίες έχουν συναίσθηση της ιστορικής αποστολής τους παράλληλα με την απαιτούμενη ακαδημαϊκή ή/και επαγγελματική γνώση του αντικειμένου. Επιπλέον, πέρα από τα πολιτικά οφέλη, υπάρχουν και συμβολικά, τα οποία δεν θα είναι υποδεέστερης σημασίας. Ειδικότερα, η ενασχόληση με το παρελθόν θα καταστήσει αυτονόητη την επιβολή μιας διαχωριστικής γραμμής με τις πρακτικές του παρελθόντος, αναδεικνύοντας το 2012 ως έτος δημιουργίας ενός νέου κοινωνικού συμβολαίου το οποίο θα θέσει την αλήθεια ως νομιμοποιητική του βάση.
Οι πολιτικές ηγεσίες καλούνται σήμερα να χαλιναγωγήσουν το τέρας του λαϊκισμού που οι ίδιες εν πολλοίς εξέθρεψαν τις τελευταίες δεκαετίες. Φαινόμενα ωμής βίας εναντίον πολιτευτών έχουν ήδη αρχίσει να πυκνώνουν και να επικροτούνται μάλιστα ανοιχτά από τον λαό. Παράλληλα, σημαντική μερίδα του πληθυσμού δείχνει ανοχή έως και συμπάθεια στη χρήση βίας ως μέσο επίλυσης κοινωνικών και πολιτικών διαφορών, απονομιμοποιώντας περαιτέρω το πολιτικό σύστημα. Ενας ανεξάρτητος μηχανισμός αποκατάστασης της αλήθειας σε βάθος χρόνου θα ξερίζωνε (ή τουλάχιστον θα αποδυνάμωνε) τα στοιχεία του κυνισμού και της συνωμοσιολογίας, τα οποία αποτελούν κεντρικούς πυλώνες της πολιτικής μας κουλτούρας. Επιπλέον, και οι πολίτες θα είναι πιο πρόθυμοι να «τραβήξουν κουπί» σε αυτή την εθνική προσπάθεια σωτηρίας, αν πεισθούν ότι τουλάχιστον η αλήθεια πρυτανεύει. Τέλος, αλλά εξίσου σημαντικό, υπάρχει και το ηθικό χρέος να γνωρίζει η γενιά των παιδιών που τώρα μπαίνει στην παραγωγική διαδικασία κάτω από εξαιρετικά επαχθείς όρους, γιατί θα χρειαστεί να συνεισφέρει σε κάτι το οποίο δεν είχε συμμετοχή ή ευθύνη. Θα μπορούσε η αλήθεια να αποτελέσει τον κεντρικό πυλώνα πάνω στον οποίο θα χτιστεί η τέταρτη ελληνική δημοκρατία;
* Ο κ. Ιωσήφ Κόβρας είναι πολιτικός επιστήμονας, διδάκτωρ του Queen’s University, στο Μπέλφαστ της Βορείου Ιρλανδίας.