Κάθε φορά, ανάλογα με τις εποχές και τις συνθήκες, βλέπουμε με διαφορετικό μάτι τα ίδια πράγματα. Είτε γιατί εμείς είμαστε διαφορετικοί, είτε γιατί οι άλλοι μας «δείχνουν» περισσότερα. Τις «Νεφέλες» του Αριστοφάνη τις είχα ξαναδεί πριν από τέσσερα χρόνια, πάλι στην Επίδαυρο.
Την περασμένη Παρασκευή όμως τις είδα με άλλη ματιά. Ισως γιατί με τη γενιά του σκηνοθέτη της παράστασης, Νίκου Μαστοράκη, έχω τις ίδιες παραστάσεις και προφανώς έχουμε κακοπάθει από τα ίδια πράγματα σ’ αυτόν τον τόπο. Διόλου τυχαία λοιπόν, ο Νίκος Μαστοράκης στάθηκε στις ευκολίες, στις μαγκιές και στη lifestyle αισθητική που κυριάρχησαν, μαζί με την ψευδαίσθηση της ευμάρειας και την επιλογή της πρόκλησης και της αμαθούς αυθάδειας στη συμπεριφορά επωνύμων και ανωνύμων σ’ αυτόν τον τόπο. Διόλου τυχαία -αντιθέτως, πολύ εύστοχα- επέλεξε να παραπέμψει τις μορφές (και κυρίως τις φωνές) του Δίκαιου και του Αδικου Λόγου στον Ανδρέα Παπανδρέου και τον Κωνσταντίνο Καραμανλή, θέλοντας να τονίσει το χρονικό σημείο μιας μεγάλης και πολυποίκιλης αλλαγής που συντελέστηκε σ’ αυτή την κοινωνία. Γι’ αυτό και διόλου τυχαία, και με αφορμή την παράσταση και ό,τι αυτή ανακάλεσε, ήρθε στο νου ένα βιβλίο που είχε πρώτο επισημάνει και σχολιάσει τότε όσα έγιναν φανερά -και επικίνδυνα πια- πολύ αργότερα. Ο ιστορικός Αγγελος Ελεφάντης εξέδωσε το βιβλίο του «Στον αστερισμό του λαϊκισμού» το 1991.
«Ο λαϊκισμός δεν έχει κοινωνικό σχέδιο διακριτό. Ούτε ουτοπικό, ούτε σοσιαλιστικό, ούτε μεταρρυθμιστικό. Σε μια κατάσταση κρίσης, με έκδηλα αδιέξοδα και συνειδητοποιημένες δυσλειτουργίες του συστήματος, απαντά με τη φενάκη της πολιτικής βούλησης, με μια βουλησιαρχική έπαρση ότι η νέα εξουσία, καθ’ όσον λαϊκή άρα ανιδιοτελής, μπορεί «να λύσει το πρόβλημα». Λύση του προβλήματος είναι ο εαυτός της. (…) Ο λαϊκιστικός βολονταρισμός, άλλωστε, ήταν αυτός που εξέθρεψε τις πρακτικές του αυταρχικού κρατισμού και τα φαινόμενα ανομίας, διότι η πολιτική βούληση, σε τελευταία ανάλυση, υποκαθιστά την αντικειμενικότητα των θεσμών, αλλά και προδίδει μια περιφρόνηση προς το δικαιικό σύστημα. Ετσι το ισχυρό κράτος εύκολα κατολισθαίνει στον αυταρχισμό», έγραφε.
Είκοσι ένα χρόνια μετά, όλες εκείνες οι επισημάνσεις είναι κάτι παραπάνω από παρούσες, στην πολιτική έκφραση, στην κοινωνική συμπεριφορά, στο αξιακό σύστημα. Και το χειρότερο είναι ότι έχει εξαπλωθεί σε όλο το φάσμα της πολιτικής σκηνής, από την άκρα δεξιά μέχρι την άκρα αριστερά (ή την όχι και τόσο άκρα…). Και εύκολα όσοι επιμένουν να εκφέρουν έναν άλλον τρόπο σκέψης εκτός από φωνές και συνθήματα χαρακτηρίζονται ελίτ, «δεξιές ή αριστερές, οι διανοούμενοι δηλαδή, οι οποίοι με το έργο τους μπορούν να φέρνουν μερικές φορές σοβαρά ενοχλήματα στις εύπεπτες ιδεολογίες» σημείωνε ο Αγ. Ελεφάντης. Μόνο που το 1991 οι ελίτ έδιναν μάχες. Σήμερα;