«Φυσικά και είναι αλήθεια· το είδα στο Διαδίκτυο». Αυτός είναι ο τίτλος πρόσφατου άρθρου που συνέγραψε ο Παναγιώτης Μεταξάς, καθηγητής Computer Science στο Wellesley College της Μασαχουσέτης με τη συνάδελφό του Eni Mustafaraj. Ο τίτλος ενέχει μιαν ειρωνεία και το εν λόγω άρθρο προέκυψε όταν ο Π. Μεταξάς συνειδητοποίησε ότι οι φοιτητές του είχαν μεγάλη δυσκολία στο να αποδεχθούν ότι οι πληροφορίες που λαμβάνουν από το Διαδίκτυο μπορεί να μην είναι έγκυρες και ότι, σε κάθε περίπτωση, απαιτείται διασταύρωση εκ μέρους τους.
Σε ένα ευρύτερο πλαίσιο, ο Π. Μεταξάς έθιξε ένα τεράστιο ζήτημα αναφορικά με την εγκυρότητα αυτού του αχανούς ωκεανού πληροφοριών του Παγκόσμιου Ιστού: σε ποιο βαθμό μπορεί ο κάθε χρήστης να εμπιστεύεται την είδηση που διαδίδεται μέσω Διαδικτύου και σε ποιο βαθμό επίσης μπορεί να διερευνήσει την εγκυρότητά της; Κατά καιρούς, έχουν «ανεβεί» και διαδοθεί απίθανες φήμες και ισχυρισμοί, οι οποίοι ανακυκλώθηκαν σχεδόν παθητικά ακόμα και από ιστοσελίδες παραδοσιακών μέσων επικοινωνίας. Ενδεικτικά, να αναφέρουμε ότι πριν πεθάνει ο θεατρικός συγγραφέας Ιάκωβος Καμπανέλλης, διάφορα μπλογκ και σάιτ μετέδωσαν την ψευδή είδηση ότι είχε αφήσει την τελευταία του πνοή και η είδηση ανακυκλώθηκε από ορισμένα σάιτ έγκυρων εφημερίδων. Κάπως ανάλογα, μέσω ενός «τρολ» (ανώνυμου κατά κανόνα χρήστη που σκόπιμα μπορεί να σπείρει ψευδείς ειδήσεις με στόχο την βλάβη ή απλώς τον εκνευρισμό κάποιου προσώπου), ανακοινώθηκε πριν από έναν περίπου χρόνο ότι ο συγγραφέας Χρήστος Χωμενίδης είχε αυτοκτονήσει! Το νέο έγινε δεκτό με αρκετή επιφύλαξη και λίγες ώρες αργότερα, η αλήθεια αποκαταστάθηκε. Ομως και σε διεθνές επίπεδο, ο Π. Μεταξάς αναφέρει σε πρόσφατη συνέντευξή του στο περιοδικό Science, ένα ψευδές «τιτίβισμα» στο Twitter, όπου ανακοινωνόταν ο θάνατος του Σύρου προέδρου Ασαντ. «Η είδηση αναμεταδόθηκε από μερικούς δημοσιογράφους και μέσα σε μία ώρα οι τιμές του πετρελαίου αυξήθηκαν κατά ένα δολάριο».
Η αλήθεια είναι ότι ο ειρωνικός τίτλος στο άρθρο του Π. Μεταξά αποτελεί παράφραση μιας κουβέντας που άκουγε συχνά από τον πατέρα του: «Φυσικά και είναι αλήθεια· το γράφει η εφημερίδα». Συνομιλώντας τηλεφωνικά με τον καθηγητή Π. Μεταξά, τον ακούσαμε να γελάει όταν μας ανέφερε αυτή την πατρική κουβέντα, διότι και οι δύο ξέρουμε σήμερα ότι και η πρόταση αυτή ηχεί ειρωνικά. «Κατά τον πατέρα μου, όταν έγραφε κάτι η εφημερίδα ήταν αντικειμενικό. Βέβαια ανήκε σε μια παλαιά γενιά και σε μια εποχή κατά την οποία λίγοι άνθρωποι είχαν τη δυνατότητα να γράφουν δημοσίως. Οπότε, ναι μεν δεν μπορούσες να διαβάσεις όλες τις απόψεις, αυτά που γράφονταν όμως ήταν ενυπόγραφα και ο συγγραφέας τους έχαιρε κάποιας φήμης. Σήμερα, στο Διαδίκτυο, ο καθένας μπορεί να είναι συγγραφέας, αρθρογράφος κ.λπ. Ακούγονται πια όλες οι απόψεις αλλά χάνεται ο έλεγχος αυτού που γράφεται, ειδικά εξαιτίας της ανωνυμίας ή των ψευδωνύμων. Σήμερα η δυσκολία πλέον έγκειται στο να αξιολογήσεις την πληροφορία. Εδώ λοιπόν τίθεται το εξής ζήτημα: να εφαρμόσεις τις αρχές της κριτικής σκέψης. Δηλαδή, ποιος γράφει την τάδε είδηση, τι δείγματα γραφής έχει δώσει, να διασταυρώσω την είδηση με άλλα πράγματα που έχω διαβάσει στο παρελθόν, να τσεκάρω πηγές. Βλέπετε, όλοι μας σήμερα μπερδεύουμε την ικανότητα να βρίσκουμε μια πληροφορία με το να κατανοούμε σε βάθος αυτό που διαβάζουμε. Αυτό ακριβώς λέω και στους φοιτητές μου».
Ο Π. Μεταξάς υπογραμμίζει ότι μπορεί να ανατρέξει σε ογδόντα ελληνικά μπλογκ και να βρει την ίδια ακριβώς είδηση χωρίς όμως αυτό να εξασφαλίζει κάποια εγκυρότητα, διότι έχουν αντιγράψει απλώς την ίδια πληροφορία χωρίς να την ελέγξουν. Ο Π. Μεταξάς χωρίζει τους ελληνικούς ιστότοπους σε δύο κατηγορίες: «Υποψιάζομαι ότι ορισμένα προσπαθούν να βγάλουν χρήματα μέσω διαφημίσεων του Google. Αυτά είναι τα λεγόμενα scam: αντιγράφουν μια είδηση στα τυφλά, μαζί με όλες τις διαφημίσεις που τη συνοδεύουν, ελπίζοντας ο χρήστης να κάνει κλικ στη διαφήμιση και ο κάτοχος του ιστότοπου να βγάλει μερικά χρήματα. Ετσι δουλεύουν οι διαφημίσεις στο Google. Γι’ αυτό και συχνά δεν αντιστοιχεί ένας άνθρωπος σε ένα μπλογκ ή σάιτ αλλά ένας άνθρωπος σε δέκα, οπότε αυξάνεται η πιθανότητα να βγάλει έτσι χρήματα. Μια άλλη κατηγορία μπλογκ είναι αυτά που συνωμοσιολογούν ασύστολα. Στην Ελλάδα, το είδος ευδοκιμεί, ενώ στην Αμερική δεν είναι τόσο η συνωμοσιολογία όσο η καθαρή προπαγάνδα όλων των ειδών: πολιτική, ειδικά σε περίοδο εκλογών, όπως τώρα, θρησκευτική και, φυσικά, εμπορική: π.χ., αγοράστε την τάδε μετοχή τώρα στο χρηματιστήριο κ.λπ.».
Κρίση συνωμοσιολογίας
Πριν από λίγα χρόνια, ο καθηγητής Μεταξάς είχε παρατηρήσει μια… ελληνική κρίση συνωμοσιολογίας σχετικά με τη λεγόμενη επιδημία των χοίρων. «Η επέκταση της επιδημίας αποφεύχθηκε τότε. Ομως στην Ελλάδα ειδικά, αυτό ερμηνεύθηκε ως συνωμοσία: ότι όλο αυτό έγινε για να αγοράσει ο κόσμος φάρμακα. Ο πολύς κόσμος πιστεύει ότι μια επιδημία έρχεται ουρανοκατέβατη, διότι την αντιλαμβάνεται εκ των υστέρων, αφού έχει γίνει πρόβλημα. Ομως, οι ειδικοί παρακολουθούν μια επιδημία από το ξεκίνημά της, ειδικά τη γεωμετρική πρόοδο ανάπτυξής της. Ο περισσότερος κόσμος δεν κατανοεί ότι η γεωμετρική πρόοδος των επιδημιών σημαίνει ότι ένα μικρό πρόβλημα σε μία μόλις εβδομάδα μπορεί να βγει εκτός ελέγχου».
Από την άλλη πλευρά, ναι μεν το Διαδίκτυο καλλιεργεί τη διασπορά ψευδών ειδήσεων, αλλά έχει τη δυνατότητα να επανορθώσει ταχύτατα, κάτι που δεν διαθέτουν, π.χ., οι εφημερίδες. «Πράγματι. Μάλιστα, σήμερα, με το Διαδίκτυο, κάποιοι ερευνητές έχουν αποδείξει ότι οι ψευδείς ειδήσεις έχουν μικρότερη περίοδο ζωής σε σχέση με παλαιότερα και σε αυτή τη μικρή περίοδο ζωής τους αμφισβητούνται πολύ πιο έντονα, διότι συνήθως έχουν κάτι κραυγαλέο. Ωστόσο, οι ψευδείς ειδήσεις στο Διαδίκτυο είναι συχνά προϊόντα σκοπιμότητας. Πριν από κάμποσα χρόνια είχε γραφεί ότι κάποια αμερικανική εταιρεία βρισκόταν υπό έλεγχο της εφορίας. Μέσα σε δύο ώρες, έχασε 2 δισ. δολάρια από την αξία της στο χρηματιστήριο, μέχρι που αποκαλύφθηκε ότι η είδηση με την εφορία ήταν ψευδής. Το άτομο που διέσπειρε την είδηση έβγαλε 180.000 δολάρια. Πολύς κόσμος όμως έχασε τα χρήματά του».
Το Διαδίκτυο μετέβαλε δραστικά κάθε έννοια χρόνου στη μετάδοση της πληροφορίας και φυσικά στην ίδια τη δουλειά του δημοσιογράφου: η «αποκλειστική είδηση» δεν θα δημοσιευθεί αύριο, αλλά μέσα σε λίγα λεπτά. Αναπόφευκτα, αυτό οδηγεί σε παγίδες, ακόμα και έμπειρους δημοσιογράφους που έχουν ανάμειξη στα κοινωνικά δίκτυα. «Οταν στο Twitter οι δημοσιογράφοι ανακυκλώνουν, κάνουν retweet δηλαδή, μια είδηση χωρίς να τη σχολιάσουν, άθελά τους προωθούν τις ψευδείς ειδήσεις, διότι πολύ συχνά οι αναγνώστες μπερδεύουν την εμπιστοσύνη που έχουν προς ένα πρόσωπο με την είδηση που ανακυκλώνει».
Οι εκλογές στο Τwitter
Ειδικά σε ως προς το Twitter, ο καθηγητής Μεταξάς έχει ασχοληθεί πολύ με τον ρόλο που έχει παίξει στις αμερικανικές εκλογές. «Συνήθως όλα συμβαίνουν την τελευταία εβδομάδα, γι’ αυτό και περιμένουμε φέτος να δούμε τότε τι θα γίνει. Για παράδειγμα, τρεις μέρες πριν από τις προηγούμενες εκλογές, κάποιοι έφτιαξαν ψευδείς λογαριασμούς οι οποίοι μέσα σε 138 λεπτά έστειλαν περίπου 1.000 μηνύματα σε χρήστες, τους οποίους είχαν προηγουμένως παρακολουθήσει ότι ενδιαφέρονταν για την πολιτική. Τα μηνύματα αυτά έμοιαζαν με απαντήσεις σε προηγούμενα σχόλια αυτών των χρηστών, ενώ περιλάμβαναν και ψευδείς πληροφορίες για συγκεκριμένους υποψηφίους. Με τις ανακυκλώσεις (retweet) οι ψευδείς ειδήσεις έφτασαν σε 60.000 χρήστες. Οι υποψήφιοι δεν είχαν χρόνο να αντιδράσουν. Ετσι οι Δημοκρατικοί έχασαν την παραδοσιακή τους έδρα στη Μασαχουσέτη και, όπως αποκαλύψαμε, η παραπληροφόρηση ξεκίνησε από ρεπουμπλικανούς της Αϊόβα. Εκαναν καθαρή προπαγάνδα, διασπορά ψευδών ειδήσεων διότι ξέρουν ότι παντού στον κόσμο οι άνθρωποι ψηφίζουν πρώτα με το συναίσθημα και μετά με τη λογική. Αν ψήφιζαν με τη λογική, τότε ο Μπαράκ Ομπάμα θα έπρεπε να εκλεγεί άνετα πρόεδρος σε αυτές τις εκλογές, καθώς μιλάει για μείωση των φόρων στο 95% του κόσμου και αύξηση των φόρων στο 5% του πληθυσμού. Κι όμως, φαίνεται ότι οι εκλογές θα είναι θρίλερ».
Πάντως, τα αμερικανικά κόμματα σκανάρουν χρήστες των κοινωνικών μέσων δικτύωσης (ποιους «ακολουθούν», ποιους έχουν «φίλους», τι σχόλια «ποστάρουν») και μέσα από αλγόριθμους προσπαθούν να προβλέψουν ποιοι θα τους ψηφίσουν. Ο ίδιος ο Π. Μεταξάς, στο δικό του σάιτ, παρουσιάζει μια ανάλογη έρευνα με αλγόριθμους, ενώ σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο της Ιντιάνα, έχει ξεκινήσει ένα μεγάλο πρότζεκτ, δηλαδή αυτόματο μηχανισμό αυτόματου ελέγχου πληροφοριών στο Διαδίκτυο, που βρίσκεται ακόμα σε εξέλιξη. «Στο Πανεπιστήμιο της Ιντιάνα έχουν μεγάλη παράδοση από παλιά σε καταπληκτικούς προγραμματιστές. Εμείς παίξαμε τον ρόλο του συμβούλου σε όλη αυτή την ιστορία η οποία έχει συνέχεια. Το πρόβλημα είναι ότι έως τώρα ο μηχανισμός εντοπίζει τόσα πολλά που απαιτούν διασταύρωση, που χρειάζεται ειδική ομάδα για να ξεχωρίσει τις αληθείς από τις ψευδείς πληροφορίες. Μέσα από αυτό το πρότζεκτ πάντως, μάθαμε πολλά σχετικά με το πώς επικοινωνεί ο κόσμος μέσα από το Τwitter».
Ακόμα κι αν τελειοποιηθεί ο συγκεκριμένος μηχανισμός, το ζητούμενο για όλους παραμένει το ίδιο στην εποχή του Διαδικτύου: να αναδειχθεί στην πράξη αυτό που τονίζει ο καθηγητής Παναγιώτης Μεταξάς: η συστηματική, μεθοδική κριτική σκέψη, η διασταύρωση των πληροφοριών, ο διαρκής έλεγχος της πηγής.
Διαβάστε
http://cs.wellesley.edu/~pmetaxas/#Webscience. Η ηλεκτρονική διεύθυνση με τις σχετικές δημοσιεύσεις του καθηγητή Π. Μεταξά που διατίθενται σε μορφή pdf.