Με την αίτηση για σύνδεση της Ελλάδας με την τότε νεογέννητη ΕΟΚ, το 1959, ο Κωνσταντίνος Καραμανλής έκανε μια στρατηγική επιλογή. Αυτήν την επιλογή την υπηρέτησε με συνέπεια, αφοσίωση και άμεση προσωπική εμπλοκή, ξεπερνώντας εμπόδια που σε πολλούς φαίνονταν ανυπέρβλητα.
Η συμμετοχή μας στην ευρωπαϊκή ενοποίηση πέρασε από πολλές διακυμάνσεις: δικτατορία, κρίσεις οικονομικές και πολιτικές, διαφόρων μορφών μνημόνια. Είχαμε σημαντικές διπλωματικές επιτυχίες: η πρώτη χώρα που υπέγραψε συμφωνία σύνδεσης, η πρώτη από τις χώρες της νότιας Ευρώπης που εντάχθηκε μετά την πτώση των δικτατοριών, και στη συνέχεια, ως μέλος, με την εξασφάλιση μεγάλων εισροών από τα κοινοτικά ταμεία, την άμεση σύνδεση της ευρωπαϊκής προοπτικής της Τουρκίας με τις διμερείς ελληνοτουρκικές σχέσεις, την ένταξη στο ευρώ και την ένταξη της Κύπρου. Μέχρις εδώ, ο απολογισμός είναι εξαιρετικά θετικός. Θα τον ζήλευαν πολλές χώρες.
Αλλά αυτές οι επιτυχίες ήταν κυρίως υπόθεση ολίγων. Στις μεγάλες διαπραγματεύσεις πάμε συνήθως καλά. Αυτό που λείπει είναι η συνέχεια: αδύναμες δομές, μεγάλη εσωστρέφεια της διοίκησης και του πολιτικού κόσμου, με λίγες πάντοτε εξαιρέσεις που προσπαθούν να πάρουν τα πράγματα πάνω τους και ενίοτε συμπαρασύρουν τους υπόλοιπους, συντεχνιακές νοοτροπίες και μια γενικότερη αντίσταση στην αλλαγή.
Από την εξορία, το 1973, ο Κωνσταντίνος Καραμανλής έγραφε για τον εξευρωπαϊσμό ως τη νέα Μεγάλη Ιδέα του Εθνους. Η Ευρώπη ως μοχλός αλλαγής, με γενικότερο στόχο τη δημιουργία ενός σύγχρονου, ευνομούμενου κράτους: η προσπάθεια αυτή έχει αρκετή ιστορία πίσω της. Αλλά έχει και μεγάλους περιορισμούς. Για να γίνουν δεκτές και να ριζώσουν μεγάλες θεσμικές και διαρθρωτικές αλλαγές, προϋπόθεση είναι η δημιουργία ευρύτερων συμμαχιών μέσα στη χώρα, που θα βασίζονται σε μια πολιτική πρόταση που μπορεί να εμπνεύσει τους πολίτες. Αυτό είναι το μεγάλο στοίχημα σήμερα, πολύ πέρα από την εφαρμογή των όποιων μνημονίων κομίζουν οι Ευρωπαίοι εταίροι μας.
Εισέρρευσαν στην Ελλάδα δεκάδες δισ. ευρώ από κοινοτικούς πόρους και έγιναν πολλά έργα. Υπήρξε όμως μεγάλη σπατάλη πόρων, μεγάλωσε και η διαφθορά. Στη συνέχεια, αφότου μπήκαμε στο ευρώ, αποκτήσαμε πρόσβαση σε άφθονο και φθηνό χρήμα με εγγύηση το ισχυρό νόμισμα που μοιραζόμασταν πλέον με τους εταίρους μας. Δανειστήκαμε και καταναλώσαμε, αντί να επενδύσουμε. Και όταν ξέσπασε η διεθνής κρίση, βρεθήκαμε ευάλωτοι.
Με την ένταξη στην Ευρώπη, ο Κωνσταντίνος Καραμανλής στόχευε να καταστήσει την Ελλάδα ισότιμο μέλος σε μια πορεία ενοποίησης, να την καταστήσει με άλλα λόγια υποκείμενο και όχι πλέον αντικείμενο της ευρωπαϊκής διπλωματίας. Εξαρτώμενοι πλήρως από την οικονομική βοήθεια των εταίρων μας και με την αξιοπιστία μας στο ναδίρ, γίναμε και πάλι τα τελευταία χρόνια αντικείμενο της ευρωπαϊκής διπλωματίας.
Η Ευρώπη περνάει σήμερα τη μεγαλύτερη κρίση από το ξεκίνημα της πορείας προς την ενοποίηση. Η κρίση προκάλεσε αντιδράσεις, γέννησε δυνάμεις που οι περισσότεροι ελπίζαμε ότι είχαμε ξορκίσει για πάντα. Στις μέρες μας, κρίνεται το μέλλον όχι μόνον του ευρώ αλλά και της Ενωμένης Ευρώπης γενικότερα. Μερικοί ονειρεύονται να πάνε πίσω στα κλειστά σύνορα και τους εθνικισμούς που αλληλοαναιρούνται. Δεν διδάχθηκαν τίποτε από την Ιστορία. Ευτυχώς, αποτελούν μειοψηφία που μπορεί όμως να μεγαλώσει επικίνδυνα αν δεν βρεθεί σύντομα διέξοδος στην κρίση.
Προϊόν συμβιβασμών -δεν ηχεί όμορφα αυτή η λέξη στη γλώσσα μας- με χρονοβόρες διαδικασίες στη λήψη των αποφάσεων και μια μάλλον απόμακρη γραφειοκρατία, η Ευρώπη μοιάζει συχνά ξένη στα μάτια των πολιτών της. Δεν παύει όμως να είναι το ζωντανό εργαστήρι στο οποίο εξελίσσεται το πιο επαναστατικό πολιτικό πείραμα από το τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου.
Η επιτυχία αυτού του πειράματος μας αφορά άμεσα, πολύ περισσότερο από άλλες χώρες που ίσως διαθέτουν την άνεση που προσφέρει το ειδικό βάρος ή η απόσταση ασφαλείας από επικίνδυνες περιοχές. Η νεότερη ιστορία της χώρας μας δείχνει σαφώς ότι η επιλογή των σωστών συμμαχιών υπήρξε καθοριστική για την πορεία του τόπου. Και ευτυχώς, κάναμε τις περισσότερες φορές τις σωστές επιλογές, αντί να κυνηγάμε μόνοι μας ανεμόμυλους και να αναζητούμε εχθρούς. Η Ευρώπη αποτελεί προνομιακό χώρο για την προώθηση των δικών μας συμφερόντων. Αλλά δεν είναι σχέση αποκλειστικότητας. Η Ελλάδα πρέπει να είναι παρούσα παντού, όπου μπορεί. Μόνον μια Ελλάδα με εξωστρέφεια, διεθνή κώδικα επικοινωνίας και ικανότητα προσαρμογής μπορεί να έχει μέλλον.
Ο Κωνσταντίνος Καραμανλής άνοιξε τον δρόμο προς την Ευρώπη, σε πείσμα πολλών εντός και εκτός Ελλάδας. Αυτή η ευρωπαϊκή επιλογή έγινε στη συνέχεια ευρύτερα αποδεκτή από τον πολιτικό κόσμο και την κοινωνία μας, αν και όχι πάντοτε με μεγάλη συνέπεια μεταξύ λόγων και πράξεων. Είναι υπόθεση όλων μας να αξιοποιήσουμε με τον καλύτερο τρόπο τις δυνατότητες που προσφέρει η συμμετοχή μας σε μια Ευρώπη που εξελίσσεται συνεχώς. Είναι εθνική υπόθεση.
* Ο κ. Λ. Τσούκαλης είναι πρόεδρος του ΕΛΙΑΜΕΠ. Το παρόν άρθρο βασίζεται σε ομιλία που δόθηκε στο συμπόσιο «Κωνσταντίνος Καραμανλής: Τότε και Τώρα».