Η Μάργκαρετ Θάτσερ ήταν από τους πολύ λίγους ανθρώπους, πόσω μάλλον γυναίκες πολιτικούς, που κυριολεκτικά σημάδεψαν μια ολόκληρη εποχή. Μια εποχή που χαρακτηρίστηκε, μεταξύ άλλων, από την ταχύτατη απελευθέρωση των αγορών και την κατάργηση των οικονομικών συνόρων, τον περιορισμό του ρόλου του κράτους, την έμφαση στην ατομική πρωτοβουλία και στο κέρδος, τη διεύρυνση των ανισοτήτων και τον τερματισμό του Ψυχρού Πολέμου με τη διάλυση της σοβιετικής αυτοκρατορίας. Μαζί με τον Ρέιγκαν υπήρξαν οι σημαιοφόροι της νεοφιλελεύθερης επανάστασης που επικράτησε όταν, στη Δυτική Ευρώπη τουλάχιστον, το παλιό κυρίαρχο μοντέλο είχε πλέον ξεπεράσει τα όριά του. Αλλωστε, οι επαναστάσεις όλων των ειδών χρειάζονται εύφορο έδαφος για να ευδοκιμήσουν. Στην προ Θάτσερ εποχή, η Βρετανία ήταν μια χώρα μπλοκαρισμένη, με την οικονομία σε τέλμα. Το αναγνωρίζουν οι περισσότεροι από τους πολιτικούς της αντιπάλους, χωρίς βεβαίως να συμμερίζονται τις μεθόδους που επέλεξε να χρησιμοποιήσει ή, ακόμη λιγότερο, όλους τους στόχους που υιοθέτησε. Η Θάτσερ είχε απόψεις, έντονες απόψεις, και πάλευε για να επικρατήσουν. Δεν ανήκε στη μεγάλη πλειοψηφία των πολιτικών που σύρονται πίσω από την τελευταία δημοσκόπηση και που όλοι τους ξεχνάνε πριν καν βγουν από την πόρτα. Και γι’ αυτόν κυρίως τον λόγο τη σεβάστηκαν οι αντίπαλοί της. Με το ξέσπασμα της μεγάλης οικονομικής κρίσης, ζούμε πιθανόν το τέλος της εποχής της Θάτσερ, τουλάχιστον ως προς την κυριαρχία, οικονομική και ιδεολογική, των αγορών, αν και δεν είναι διόλου σαφές ακόμη ποια μορφή θα πάρει η νέα εποχή. Ενώ δεν προβλέπεται επιστροφή στον κρατισμό, αλλάζει σίγουρα η σχέση μεταξύ κράτους, εποπτικών αρχών και αγοράς, ειδικότερα στον χρηματοπιστωτικό κλάδο, που είχε εντελώς ξεφύγει από τον έλεγχο. Με μια ακραία ατομοκεντρική προσέγγιση, η Θάτσερ αρνιόταν την ύπαρξη κοινωνίας. Μιλούσε για άτομα και οικογένειες. Αυτή η παρακαταθήκη που άφησε μαζί με τόσους άλλους, θα χρειαστεί χρόνια για να ξεπεραστεί. Επικίνδυνη και ιστορικά ξεπερασμένη, θέλω να ελπίζω, είναι και η άποψη που είχε για το έθνος-κράτος και την Ευρώπη. Αλίμονο αν αποδειχτεί σωστή λόγω της οικονομικής κρίσης.
Εδώ στην Ελλάδα, ποτέ δεν κατάλαβα τη συσχέτιση που κάνουν πολλοί, κυρίως αριστεροί, μεταξύ νεοφιλελευθερισμού και οικονομικής κρίσης. Πελατειακό κράτος σίγουρα έχουμε, διαπλοκή επίσης, όπως και οικονομική ολιγαρχία. Ολα αυτά τα αναγνωρίζουν οι περισσότεροι. Αλλά τον νεοφιλελευθερισμό πού τον βρήκαν στην Ελλάδα; Εμάς, το πέρασμα της Θάτσερ και των συνοδοιπόρων της δεν μας άγγιξε διόλου.
Ο Στάθης Καλύβας, σε άρθρο του την περασμένη Κυριακή, με αφορμή ένα ερώτημα που είχα θέσει ο ίδιος για το τι μπορεί να επακολουθήσει μετά το δικό μας τέλος εποχής, προσπάθησε να συναρμολογήσει το πιθανό σενάριο για το μέλλον της χώρας, αν η ειρηνική επανάσταση που χρειαζόμαστε στην Ελλάδα δεν πετύχει τελικά. Χρησιμοποίησε παραδείγματα από βαλκανικές χώρες και μετασοβιετικά καθεστώτα που πέρασαν απευθείας από τον κομμουνισμό στην κλεπτοκρατία. Θα συμφωνήσω μαζί του. Στην πιο ακραία εκδοχή, υποστήριξα και νωρίτερα ότι μια ασύντακτη χρεοκοπία της Ελλάδας και έξοδος από το ευρώ θα σήμαινε επιστροφή μερικές δεκαετίες πίσω στα Βαλκάνια. Και για όσους πιστεύουν ότι μόνο μια μεγάλη καταστροφή μπορεί τελικά να βγάλει την κοινωνία και το πολιτικό μας σύστημα από την αδράνεια, θα τους έλεγα ότι ύστερα από μια τέτοια καταστροφή το πιο πιθανό είναι να μπει η χώρα σε έναν φριχτό φαύλο κύκλο, όπου θα κυριαρχούν δημαγωγοί, κλέφτες και εγκληματίες. Και τότε, πώς βγαίνεις από εκεί;
Οσοι ερωτοτροπούν με σενάρια σκληρής μετωπικής διαπραγμάτευσης με τους Ευρωπαίους εταίρους μας, καλό θα ήταν να αναλογιστούν τις πιθανές επιπτώσεις μιας ενδεχόμενης (πολύ πιθανής, θα έλεγα) αποτυχίας. Αναγκαία η αλλαγή της οικονομικής στρατηγικής στην Ευρώπη, αλλά πώς, με ποιους συμμάχους και ποιο διαπραγματευτικό σχέδιο δικό μας; Επιθυμητή είναι επίσης η σύναψη συμμαχιών με άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Η αξιωματική αντιπολίτευση μιλάει τώρα για συμμαχία των χωρών του Νότου σε μια προσπάθεια ανατροπής της πολιτικής λιτότητας. Αλλά γιατί δεν ψάχνει πρώτα να βρει αν και οι άλλοι είναι διατεθειμένοι να την ακολουθήσουν; Και εννοώ αύριο, ή έστω μεθαύριο, αλλά όχι μετά τη Δευτέρα Παρουσία. Αν κάτι πρέπει να μας διδάξει η πρόσφατη, οδυνηρή εμπειρία της Κύπρου είναι ότι, όταν ξεκινάς μια διαπραγμάτευση, πρέπει να γνωρίζεις ποια είναι τα διαπραγματευτικά σου περιθώρια, ποιες οι πιθανές συμμαχίες και ποια τα εναλλακτικά σχέδια. Γιατί άλλο οι συζητήσεις στα τηλε-καφενεία, που γίνονται για να περνάει η ώρα, και άλλο οι διαπραγματεύσεις στις οποίες κρίνεται το παρόν και το μέλλον της χώρας.
* Ο κ. Λουκάς Τσούκαλης είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και πρόεδρος του ΕΛΙΑΜΕΠ.