Παράξενοι και δυνατοί άνεμοι σαρώνουν την Ευρώπη τα τελευταία είκοσι πέντε χρόνια. Μέσα σε αυτό το τέταρτο του αιώνα έλαβαν χώρα εκπληκτικής σημασίας εξελίξεις, που άλλαξαν ριζικά την εικόνα της Ευρώπης.
Η περίοδος εγκαινιάστηκε με την πτώση του κομμουνισμού, γεγονός που απελευθέρωσε τους δύσμοιρους ευρωπαϊκούς λαούς που ζούσαν μέσα στα όρια του. Σε μερικές μάλιστα από αυτές τις χώρες (Αλβανία, Ρουμανία) οι πολίτες ήταν σε τόσο τραγική κατάσταση που η αλλαγή καθεστώτος σήμανε την απελευθέρωσή τους από μια φριχτή και άθλια φυλακή. Η πτώση του κομμουνισμού έφερε σε επαφή δεκάδες εκατομμύρια πολιτών με τις αξίες και τους θεσμούς της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Η επαφή αυτή δεν υπήρξε παντού το ίδιο επιτυχημένη, όμως οι εξελίξεις (όπως αυτές στην Ουκρανία) δείχνουν πως καμιά αξιόπιστη εναλλακτική δεν υπάρχει έξω από τα όρια της φιλελεύθερης δημοκρατίας.
Πέρα από τα παραπάνω, η πτώση του κομμουνισμού είχε συνέπεια μια διανοητική αλλαγή τεράστιας σημασίας. Χρεοκόπησε, διά παντός, μία ιδέα που γεννήθηκε διακόσια χρόνια νωρίτερα, στα χρόνια της Γαλλικής Επανάστασης και της τρομοκρατίας των Ιακωβίνων· πως αν θέλει κάποιος να αλλάξει ριζικά τον κόσμο, πρέπει να καταλάβει το κράτος και να το μετατρέψει σε παντοδύναμο όργανό του. Η ιδέα αυτή, που αποτέλεσε αιτία μεγάλων δεινών για την Ευρώπη, δαιμόνισε γενιές ολόκληρες επαναστατών και φανατικών της Αριστεράς.
Οι παραπάνω εξελίξεις έδωσαν ώθηση στις διεθνείς διεργασίες, που έμειναν γνωστές με τον όρο παγκοσμιοποίηση. Οι εξελίξεις της παγκοσμιοποίησης απελευθέρωσαν και πολλαπλασίασαν τις δυνάμεις της παραγωγής και του εμπορίου. Ποτέ άλλοτε η αγορά δεν ήταν τόσο κοντά στα σπίτια των ανθρώπων. Σε παγκόσμιο επίπεδο, οι άνθρωποι ζουν πολύ καλύτερα απ’ ό,τι πριν. Πολλές εκατοντάδες εκατομμύρια πολιτών του Τρίτου Κόσμου απέκτησαν βάσιμες ελπίδες για μια αξιοπρεπή διαβίωση.
Οι ελπίδες των λιγότερο προνομιούχων μεγάλωσαν και στην Ευρώπη. Η διεύρυνση της Ε.Ε. ανατολικά και οι δυνατότητες ελεύθερης κίνησης κεφαλαίων και ανθρώπων λειτούργησαν προς όφελος των φτωχότερων Ευρωπαίων πολιτών. Ακόμη και αν οι Πολωνοί υδραυλικοί δεν μετακόμισαν μαζικά στο Παρίσι, όπως ανησυχούσαν οι ακροδεξιοί και ακροαριστεροί Γάλλοι, η μετεγκατάσταση στις πλούσιες ευρωπαϊκές χώρες ειδικευμένου εργατικού και επιστημονικού προσωπικού προερχόμενου από τις πιο φτωχές ευρωπαϊκές χώρες λειτουργεί προς όφελος της ίδιας της Ευρώπης.
Στο πεδίο της πληροφόρησης και της διάχυσης της γνώσης οι αλλαγές είναι σαρωτικές. Ποτέ άλλοτε η ενημέρωση δεν ήταν τόσο πυκνή και πλουραλιστική. Ποτέ άλλοτε δεν μπορούσες να διαβάσεις τόσο πολλά σε τόσο γρήγορο χρόνο. Οι τεχνολογίες και τα ηλεκτρονικά μέσα κοινωνικής δικτύωσης απελευθερώνουν την πληροφορία και τη γνώση και μειώνουν τις αποστάσεις ανάμεσα στις ελίτ και στους απλούς πολίτες. Η γνώση διαχέεται σε πολύ περισσότερους ανθρώπους σε σχέση με το παρελθόν. Σήμερα, λόγου χάρη, μπορεί κανείς να παρακολουθεί εξ αποστάσεως μαθήματα από μεγάλα πανεπιστήμια των ΗΠΑ και της Ευρώπης χάρη στο Ιντερνετ και στην τεχνολογία. Πρόκειται για αλλαγή με σημαντικές μελλοντικές συνέπειες.
Παρ’ όλη αυτή την κοσμογονία, πολλοί Ευρωπαίοι είναι σκεπτικοί και φοβισμένοι. Οι τελευταίες δημοσκοπήσεις δείχνουν πως η άνοδος των εξτρεμιστικών, λαϊκιστικών και ξενοφοβικών πολιτικών δυνάμεων, που είχε ξεκινήσει από τις αρχές της δεκαετίας του ’90, είναι ραγδαία. Στη Γαλλία η Λεπέν και το κόμμα της, το Εθνικό Μέτωπο, προηγείται στις δημοσκοπήσεις. Στη Μεγάλη Βρετανία, την Ολλανδία, τη Δανία και την Αυστρία οι αντιευρωπαϊστές κάνουν θραύση. Στην Ελλάδα και την Ιταλία ανθούν οι ευρωλαϊκιστές της Αριστεράς. Παντού καταγράφεται σκεπτικισμός και απαισιοδοξία. Προς αυτή την κατεύθυνση, η συγκυρία έπαιξε σημαντικό ρόλο: η οικονομική κρίση γεννά ανασφάλεια.
Εντούτοις, η απαισιοδοξία στην Ευρώπη δεν είναι προϊόν των τελευταίων πέντε χρόνων. Είναι αποτέλεσμα μιας μακροχρόνιας διαδικασίας και σχετίζεται με δημογραφικές εξελίξεις και ανεπάρκειες της δημοκρατίας. Η Ευρώπη γερνάει και αντιμετωπίζει τις αλλαγές με σκεπτικισμό. Ενα δυσανάλογα μεγάλο μέρος του εκλογικού σώματος αποτελείται από συνταξιούχους, που μένουν αγκιστρωμένοι σε παρωχημένες πρακτικές, ανησυχούν για το μέλλον και δυσκολεύονται με τις τεχνολογίες. Αυτοί βασικά απαιτούν να διασφαλίζεται η καταβολή της σύνταξής τους και να συνδυάζεται με χαμηλό πληθωρισμό και πλήρη ιατροφαρμακευτική περίθαλψη. Ολα τα υπόλοιπα τους είναι αδιάφορα.
Επιπλέον, το πολιτικό σύστημα είναι γερασμένο, γραφειοκρατικό και ελιτίστικο. Απηχεί τη θεσμική λειτουργία άλλων εποχών, όπου τα κόμματα ήταν πανίσχυρα και οι ελίτ απολύτως αποδεκτές, και δεν ανταποκρίνεται στην κουλτούρα των νέων ανθρώπων. Οι πολίτες κρατιόνται μακριά από τα κέντρα λήψης των αποφάσεων με πατερναλιστική επιχειρηματολογία. Μου μοιάζει αστείο, για παράδειγμα, πώς το πολιτικό σύστημα αντιτάσσεται στην εισαγωγή των δημοψηφισμάτων για να μη γίνουμε «Βαϊμάρη», ένα σύστημα που είναι εκατό χρόνια πίσω μας δηλαδή.
Η άνοδος των λαϊκισμών είναι το σύμπτωμα, λοιπόν. Το πρόβλημα βρίσκεται στο γεγονός πως αυτοί οι λαϊκισμοί είναι αντιδραστικοί. Θέλουν ένα ευρωπαϊκό πισωγύρισμα, που μπορεί να αποδειχθεί καταστροφικό, γιατί στην πολιτική όπως καλά ξέρουμε δεν υπάρχει αυτόματος πιλότος.
* Ο κ. Νίκος Μαραντζίδης είναι αναπληρωτής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας και επισκέπτης καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Καρόλου στην Πράγα και στο Πανεπιστήμιο Βαρσοβίας.