Ένα χαρακτηριστικό της ιστορικής έρευνας που την καθιστά εξαιρετικά ελκυστική είναι η ομοιότητά της με τη διαδικασία επίλυσης των αστυνομικών γρίφων.
Διάβασα πριν από αρκετά χρόνια το απομνημονευματικό έργο του Πέτρου Ε. Γαρουφαλιά, «Ελλάς και Κύπρος. Τραγικά σφάλματα, ευκαιρίες που χάθηκαν, 19 Φεβρουαρίου 1964 – 15 Ιουλίου 1965» (εκδόσεις Μπεργάδη, 1982). Δεν απέδωσα τότε ιδιαίτερη προσοχή στον ισχυρισμό του συγγραφέα ότι το καλοκαίρι του 1964 η κυβέρνηση Γ. Παπανδρέου αποφάσισε, μετά τις δύο προτάσεις Ατσεσον για την ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα, να επιχειρήσει -κατά τον Γαρουφαλιά- μονομερώς την ένωση χωρίς ανταλλάγματα. Την απόφαση έλαβε ο πρωθυπουργός συνεπικουρούμενος από τους δύο υπουργούς του, Κωστόπουλο (Εξωτερικών) και Γαρουφαλιά (Εθνικής Αμύνης), τον βασιλιά Κωνσταντίνο και τον αρχηγό της αξιωματικής αντιπολίτευσης Π. Κανελλόπουλο. Ετσι, χωρίς περισσότερη συζήτηση ο Γαρουφαλιάς ανέλαβε να μεταφέρει στον πρόεδρο της Κύπρου, Αρχιεπίσκοπο Μακάριο, την απόφαση και να τον βολιδοσκοπήσει για το ποια θα ήταν η στάση του έναντι της ομόφωνης ελλαδικής απόφασης. Η αρχική απάντηση του Μακαρίου ήταν καταφατική με όρο την απόσυρση των βρετανικών βάσεων. Οταν ο Γαρουφαλιάς υπέδειξε στον συνομιλητή του τους κινδύνους μιας βρετανικής αντίδρασης στο τετελεσμένο αυτό, ο Μακάριος συμφώνησε, και έτσι χαρμόσυνα για την ενότητα όλων των Ελλήνων έληξε η πρώτη ημέρα της βολιδοσκόπησης.
Κατά τον Γαρουφαλιά πάντα, ο Γεώργιος Παπανδρέου τον ειδοποίησε τότε ότι το αρχικό σχέδιο είχε εγκαταλειφθεί στο μεταξύ και επρόκειτο να επιχειρηθεί η επιστροφή στο σχέδιο Ατσεσον 2, το οποίο πρόβλεπε παραχώρηση στους Τούρκους στρατιωτικών βάσεων στην Καρπασία για σημαντικό αριθμό ετών, όχι όμως για πάντα. Τι έκανε άραγε τον Γ. Παπανδρέου να εγκαταλείψει τη μονομερή ένωση και να ξαναγυρίσει στο σχέδιο το οποίο είχαν όλες οι πλευρές απορρίψει όταν τέθηκε από τους Αμερικανούς στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων; Η αναξιοπιστία του Γαρουφαλιά ως αντικειμενικού μάρτυρα μετά το καλοκαίρι του 1965 και η μεταπολιτευτική του δράση ως αρχηγού αντιπολιτευτικού ακραίου κόμματος καθιστούσαν και το βιβλίο του προβληματικό σε εγκυρότητα. Από τις περιγραφές του, ο Γεώργιος Παπανδρέου εμφανιζόταν σαν επιπόλαιος γέρος και ο Ανδρέας σαν δολοπλόκος γιος πίσω από την πλάτη του πατέρα του, αφού -κατά τον Γαρουφαλιά- είχε προειδοποιήσει τον Μακάριο για τα σχέδια της ελληνικής κυβέρνησης. Ο Μακάριος προφανώς άλλαξε στο μεταξύ γνώμη και εμφανίστηκε τη δεύτερη ημέρα των συνομιλιών τους αντίθετος προς το εγχείρημα της Ελλάδας, γιατί δεν ήταν διατεθειμένος ως ιεράρχης να «χύσει αίμα». Ανακουφισμένος μάλλον από την άρνηση του Μακαρίου, αφού ο Γ. Παπανδρέου είχε εγκαταλείψει τη μονομερή ένωση, ο Γαρουφαλιάς προσπάθησε να εξιχνιάσει τους λόγους της αιφνιδιαστικής αλλαγής του πρωθυπουργού του.
Τριάντα ένα χρόνια αργότερα, ένας αντιμακαριακός Κύπριος λογοτέχνης, ο Αντης Ροδίτης («Κουράγιο Πηνελόπη», εκδόσεις Αρμός, Αθήνα, 2013), επιχειρεί με έρευνα στο αρχείο του Στέιτ Ντιπάρτμεντ να ανακαλύψει την ενδεχόμενη απάντηση των ΗΠΑ στην ελληνική πρωτοβουλία της μονομερούς ένωσης με εγγυήσεις μόνο για την ασφάλεια της τουρκοκυπριακής μειονότητας. Τα έγγραφα τα οποία δημοσιεύει στο τέλος του τόμου περιλαμβάνουν δύο ενδιαφέρουσες μαρτυρίες. Είναι φανερό ότι την εποχή εκείνη οι Αμερικανοί έβλεπαν με ευνοϊκό μάτι την ένωση διότι έτσι θα γλίτωναν από τον «Κάστρο της Μεσογείου», τον Μακάριο, και τις επικίνδυνες, κατά την αντίληψή τους, σχέσεις του με τους Σοβιετικούς. Η ένωση της νήσου με τη «μητέρα Ελλάδα» θα έφερνε την Κύπρο στον οργανισμό του ΝΑΤΟ και θα επανέφερε τον Μακάριο στα εκκλησιαστικά του καθήκοντα.
Τα δύο επίμαχα έγγραφα δίνουν στον αναγνώστη την εντύπωση ότι τόσο ο Ατσεσον (17 Αυγούστου 1964) που γράφει στον υφυπουργό Μπολ όσο και ο Αμερικανός πρέσβης στη Λευκωσία, Μπέλτσερ (19 Αυγούστου 1964), συζητούν σοβαρά το ελληνικό σχέδιο μονομερούς ένωσης. Βέβαια απουσιάζει η οριστική απόφαση από τον υπουργό Εξωτερικών, Ντιν Ρασκ, αλλά αυτό θα μπορούσε να γίνει το έργο ενός νέου ιστορικού που θα ενδιαφερθεί να εξιχνιάσει το αίνιγμα. Γιατί ο Γεώργιος Παπανδρέου υποχώρησε στη μέση της προσπάθειας; Γιατί δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ συμβούλιο του Στέμματος; Είναι πιθανόν ο Ατσεσον να ξεπεράστηκε από άρνηση του Ρασκ; Ιδού στάδιον δόξης λαμπρόν για τον ιστορικό που θα βγάλει άκρη, πενήντα χρόνια μετά το γεγονός.
* Ο κ. Θάνος Βερέμης είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών.