ΕΡΙΚ ΟΡΣΕΝΑ
Η επιχείρηση των Ινδιών
μετ.: Ρίτα Κολαΐτη
εκδ. Σύγχρονοι Ορίζοντες, σελ. 356
Η ανθρώπινη περιέργεια αναφλέγεται, η ιδέα της ενότητας του πλανήτη –αχνό, απείρως μακρινό προμήνυμα της παγκοσμιοποίησης– αρχίζει να διαμορφώνεται. Βρισκόμαστε στη δύση του δέκατου πέμπτου αιώνα, στην εποχή των ανακαλύψεων, των μακρινών ταξιδιών, της καινούργιας ελευθερίας για τους Ευρωπαίους θαλασσοπόρους και της πρωτόφαντης σκλαβιάς για τους ανυποψίαστους ιθαγενείς του νέου κόσμου· στην εποχή της Ιεράς Εξέτασης, των πογκρόμ εναντίον των Εβραίων, του φανατισμού και της φρίκης. Διόλου τυχαία, ο Ερίκ Ορσενά ανοίγει το σαγηνευτικό βιβλίο του για τη μεγάλη περιπέτεια της «Ανακάλυψης των Ινδιών» με ένα κήρυγμα εναντίον των encomenderos, των Ισπανών στους οποίους έχει παραχωρηθεί η γη των Ινδιάνων, και το κλείνει με τις φρικιαστικές εικόνες από τις διώξεις των Εβραίων.
Ηδη από την εισαγωγή, ένας δομινικανός καλόγερος στηλιτεύει το εκκλησίασμα των αποίκων για την αγριότητά τους προς τους αυτόχθονες («Γιατί τους κρατάτε σε τέτοια κατάσταση καταπίεσης και εξάντλησης, χωρίς τροφή μήτε γιατρικό για τις αρρώστιες από τις οποίες υποφέρουν, να πεθαίνουν απ’ τον απάνθρωπο μόχθο που τους επιβάλλετε;») και, τετρακόσιες σελίδες παρά κάτω, κάποιοι άλλοι δομινικανοί πρωτοστατούν στις ωμότητες εναντίον της εβραϊκής κοινότητας της Λισσαβώνας. Πού κατοικοεδρεύει η μήτρα αυτής της βίας; Αναρωτιέται ο κεντρικός ήρωας του βιβλίου. Και πώς μπορεί το ίδιο πλάσμα να είναι ικανό για την ύψιστη καλοσύνη και τη χείριστη θηριωδία; Τι είναι αυτό που γεννά τη μισαλλοδοξία, το πάθος για κυριαρχία και επιβολή, τη δολοφονική μήνι;
Ο Ερίκ Ορσενά, με την «Επιχείρηση των Ινδιών», γράφει ένα ιστορικά ακριβές, φιλοσοφικό, διασκεδαστικό και ταυτόχρονα δραματικό έπος με θέμα το μεγάλο ταξίδι του Χριστόφορου Κολόμβου. Μάρτυρας όλων των θαυμάτων που θα συναπαντήσουν στο ταξίδι και στον Νέο Κόσμο και αφηγητής τους είναι ο χαρτογράφος Μπαρτολομέο, ο νεότερος αδελφός του Κολόμβου, σύντροφος και πιστός του συνένοχος στην περιπέτεια, ο οποίος υπαγορεύει λέξη προς λέξη την αλήθεια του –την «τρέλα» μιας ιδέας που ξεκίνησε διστακτικά, μα άλλαξε την όψη του κόσμου– σε έναν νεαρό γραφιά. Ομως ο Ορσενά δεν θα μεταφέρει στο μυθιστόρημά του το μεθυστικό άρωμα του εξωτισμού, την εκτυφλωτική ζωντάνια της νέας ηπείρου, τη γοητεία του ανοίκειου, αλλά θα παίξει ένα παιχνίδι οφθαλμαπάτης με τον αναγνώστη του: όσο προχωρεί το βιβλίο, η υπόσχεση μιας αφήγησης για την ανακάλυψη «των Ινδιών» αχνοφέγγει κάπου στο βάθος σαν fata morgana, αλλά ο συγγραφέας εστιάζει στη Λισσαβώνα, αυτήν την πολυδιάστατη, πολυπολιτισμική πόλη, που ταλαντεύεται ανάμεσα σε νεωτερικότητα και ανεκρίζωτες προκαταλήψεις και εμμονές.
Ας μη βιαστεί ο αναγνώστης να απογοητευτεί. Το ιστορικό υλικό είναι τόσο πλούσιο, το ύφος τόσο γλαφυρό, η γλώσσα τόσο εκλεπτυσμένη και κρουστή, χάρη στη συναρπαστική μετάφραση, η εικόνα της Λισσαβώνας τόσο λαμπρή και συνάμα ονειρική, ώστε αποζημιώνεται και με το παραπάνω για την εσαεί αναβαλλόμενη αφήγηση αυτού του «εποικισμού του ορίζοντα» που ήταν το ταξίδι προς τον νέο κόσμο. Αλλωστε ουσία του βιβλίου είναι οι σκέψεις του γηραιού χαρτογράφου πάνω στην ιστορία της περιέργειας του ανθρώπου, ο τρόπος που ανακαλεί και ανασκευάζει το παρελθόν, και κυρίως τα ερωτήματά του για παραφορά με την οποία ο άνθρωπος εγκαταλείπεται στη βία και το έγκλημα, όταν τον καταλαμβάνει ο πυρετός της εξουσίας.
«Αραγε ο σπόρος της μελλοντικής μας σκληρότητας ενυπήρχε ήδη μέσα στο φρενιασμένο πάθος της γνώσης;» αναρωτιέται ο Μπαρτολομέο, ταλαντευόμενος ανάμεσα στην ενοχή και την αμφιβολία. Πώς έγινε και το ωραίο πάθος για την ανακάλυψη εκφυλίστηκε σε δολοφονικό μένος και οδήγησε στην πιο φρικτή γενοκτονία; «Τι νόημα έχει να ανακαλύπτεις, όταν σκοτώνεις εκείνο και αυτούς που ανακάλυψες;» μονολογεί. Μελαγχολικός αφηγητής μιας ασυγκράτητης επιθυμίας για το άγνωστο, μιας φλογερής αποστολής που κατέληξε σε τραγωδία, ο Μπαρτολομέο δεν έχει τις απαντήσεις.