Την περασμένη εβδομάδα ο κύριος Γκρι φλυαρούσε για το πώς μερικές φορές, η Ανατολή έδειξε τον δρόμο στην, αγαπημένη μας κατά τα άλλα, Δύση. Εντυπωσιάστηκε από την πρόσφατη έκδοση «Ονοματίζοντας το άπειρο. Μια αληθινή ιστορία θρησκευτικού μυστικισμού και μαθηματικής δημιουργικότητας» των Loren Graham (καθηγητή της Ιστορίας της Επιστήμης στο ΜΙΤ, ερευνητή στο Χάρβαρντ) και Jean-Michel Kantor (μαθηματικού και ιστορικού των μαθηματικών στο Παρίσι). Το βιβλίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια, σε μετάφραση του συγγραφέα και μαθηματικού Τεύκρου Μιχαηλίδη.
«Αρχίζει με τη βίαιη, επεισοδιακή εισβολή Ρώσων πεζοναυτών –πού λες: στο Αγιον Ορος, στις 13 Ιουνίου του 1913, στη Μονή του Αγίου Παντελεήμονος– “καθαγιασμένο ακρογωνιαίο λίθο της ρωσικής ορθοδοξίας και τόπο κατοικίας εκατοντάδων Ρώσων μοναχών”. Οι εν λόγω μοναχοί θεωρούνταν αιρετικοί διότι επιδίδονταν στη λεγόμενη λατρεία του Ονόματος: πίστευαν πως το όνομα του Ιησού ή του Θεού ταυτίζεται με τις θεϊκές ιδιότητες. Για τη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία, όμως, αυτό ήταν μέγα θεολογικό σφάλμα. Το ενδιαφέρον τώρα είναι ότι ορισμένοι από τους Ονοματολάτρες υπήρξαν μαθηματικές διάνοιες στην περίφημη Μαθηματική Εταιρεία της Μόσχας. Την ίδια εποχή, αρχές του εικοστού αιώνα, ο μαθηματικός κλάδος διεθνώς βιώνει αναταραχή, με την ανάπτυξη της θεωρίας των συνόλων και κατ’ επέκταση, με την ανάγκη ορισμού του “απείρου”: για περισσότερα από δύο χιλιάδες χρόνια οι μαθηματικοί αδυνατούσαν να δώσουν ένα όνομα, τη στιγμή που, εν τέλει, τα μαθηματικά είναι η επιστήμη του απείρου. Οι φυσικοί αριθμοί, π.χ., είναι ένα άπειρο σύνολο. Λοιπόν, για ορισμένους μαθηματικούς, η πράξη ονοματισμού αυτών των απείρων ισοδυναμούσε με τη δημιουργία τους. Σε αυτό το σημείο, οι Ρώσοι ονοματολάτρες πίστευαν ότι, λατρεύοντας το όνομα του Θεού, τον καθιστούσαν πραγματικό και όσοι από αυτούς ήταν μαθηματικοί πίστευαν ότι καθιστούσαν πραγματικά τα άπειρα επικεντρωνόμενοι με τον ίδιο τρόπο στα ονόματά τους. Οι άνθρωποι αυτοί θεωρούσαν πως οι μαθηματικές έννοιες φέρουν μια διαχρονική αλήθεια. Με πιάνεις;» «Ζορίζομαι». «Δεν πειράζει. Κι εγώ. Το βιβλίο, όμως, τα εξηγεί πολύ καθαρά όλα. Με τη θεωρία των συνόλων ασχολήθηκαν και οι Γάλλοι μαθηματικοί της εποχής, ωστόσο μόνον οι Ρώσοι συνέδεσαν τα μαθηματικά με τη μεταφυσική, οπότε, μια θρησκευτική άποψη που θεωρήθηκε αιρετική (και καταδικάστηκε ως αντιδραστική από τους κομμουνιστές μετά το 1917) επηρέασε την ανάδειξη ενός νέου ρεύματος στα σύγχρονα μαθηματικά. Οτι ενώ οι Γάλλοι δεσμεύονταν από τον ορθολογισμό τους, οι Ρώσοι κινητοποιούνταν από τη μυστικιστική πίστη τους. Το σημαντικότερο, όμως, είναι άλλο: ότι οι Ρώσοι είχαν την τάση να βλέπουν τη γνώση ως ένα συνεκτικό, ενιαίο σύνολο και πίστευαν πως οτιδήποτε καινούργιο ανέκυπτε σε ένα πεδίο θα επιδρούσε και σε άλλα, ίσως και σε όλα».
«Οι συγγραφείς του βιβλίου», ρώτησα καχύποπτα, «κλίνουν προς τον μυστικισμό;» «Οχι!», είπε ο κύριος Γκρι απότομα. «Γράφουν: “Είμαστε και οι δύο μη θρησκευτικών πεποιθήσεων και απέχουμε πολύ από το να είμαστε ονοματολάτρες. Δεν ξεκινήσαμε τη συγγραφή αυτού του βιβλίου με σκοπό να υπερασπιστούμε τις θέσεις της θρησκείας”, τονίζουν, όπως επίσης πως μολονότι “κατά τη διάρκεια της συγγραφής μπορέσαμε να εκτιμήσουμε καλύτερα τον ρόλο που μπορεί να διαδραματίσει η θρησκεία (και η θρησκευτική αίρεση) στην ανάπτυξη χρήσιμων ιδεών, δεν αλλάξαμε τις απόψεις μας. Εξακολουθούμε να εμπιστευόμαστε την ορθολογική σκέψη περισσότερο από τη μυστικιστική έμπνευση”. Σου λέω, είναι ένα συναρπαστικό αφήγημα – ενίοτε συγκλονιστικό, λόγω και των τραγικών ζωών εκείνων των ανθρώπων, Ρώσων και Γάλλων».
Ωραία, ωραία. Και η μουσική της ημέρας; «Μιας και περί Ρωσίας, απείρου και μυστικισμού ο λόγος, ανήμερα Μεγάλου Σαββάτου, προτείνω το συμφωνικό “Ποίημα της έκστασης”, του Αλεξάντρ Σκριάμπιν. Οι οργασμικοί, συμπαντικοί ήχοι του θαυμαστού, άπειρου αυτού κόσμου».