«Πρόσφατα, ο Φρανκ Σιμόνε, ιστορικός της Αναγέννησης, μας κατέστησε προσεκτικούς απέναντι στην υποτιθέμενη ενότητα της Ευρώπης: ψευδαίσθηση του ρομαντισμού, λέει. Αν του απαντήσουμε ότι έχει συγχρόνως δίκιο και άδικο, θα είναι σαν να του λέμε, ούτε λίγο ούτε πολύ, ότι η Ευρώπη είναι ταυτόχρονα ενότητα και ποικιλία. Πράγμα που, αν το καλοσκεφτεί κανείς, μοιάζει αυτονόητο».
Από το «πρόσφατα» μας χωρίζει περίπου μισός αιώνας. «Η γραμματική των πολιτισμών» του Μπρωντέλ, απ’ όπου και το απόσπασμα, εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1963.
Καθώς απέχουμε ένα μήνα από την 25η Μαΐου των ευρωεκλογών και η συζήτηση θα μετατοπιστεί (ελπίζουμε) από την αμιγώς ελληνική σε μια ευρωπαϊκή ατζέντα, δύσκολα θα μπορούσε κανείς να στηρίξει οποιοδήποτε επιχείρημα «ενότητας και ποικιλίας» εξαιρώντας τον πολιτισμό. Μιλώντας για τις «λαμπρές ενότητες της τέχνης και του πνεύματος», ο Μπρωντέλ, διευκρινίζει ότι εννοεί «εκείνα τα σημεία σύγκλισης και ομοιογένειας, σε ό,τι αφορά τις υψηλότερες εκδηλώσεις του πολιτισμού, της καλαισθησίας και του πνεύματος, που κάνουν την Ευρώπη να φαντάζει αδελφωμένη, ομοιόμορφη, λες και λούζεται ολόκληρη στο ίδιο φως». Και πάλι. Ο Γάλλος ιστορικός υπογραμμίζει ότι αυτό δεν σημαίνει πως όλα τα ευρωπαϊκά έθνη έχουν ακριβώς τον ίδιο πολιτισμό. Ασφαλώς όχι. «Αλλά οποιοδήποτε κίνημα, οπουδήποτε της Ευρώπης κι αν εμφανιστεί, έχει την τάση να εξαπλώνεται και να καλύπτει ολόκληρο το έδαφός της (…) ή μπορεί η επιτυχία του να ξεπεράσει τα όρια της Γηραιάς Ηπείρου, σε σημείο που να πάψει πια, το συγκεκριμένο αυτό πολιτισμικό αγαθό, να είναι «ευρωπαϊκό», και να γίνει παγκόσμιο. (…) Αν εξετάσουμε τον ευρωπαϊκό χώρο στο σύνολό του, θα δούμε ότι αποτελεί μια αρκετά συνεκτική γεωπολιτισμική ενότητα, η οποία έχει από καιρό διακηρύξει την ταυτότητά της σε σχέση με όλον τον υπόλοιπο κόσμο».
Η αναφορά σε αυτό το θεμελιακό βιβλίο, μέρος ενός συλλογικού έργου που απευθυνόταν στην τελευταία τάξη του γαλλικού λυκείου (από την εξαιρετική έκδοση του Μορφωτικού Ιδρύματος της Εθνικής Τραπέζης, του 2001, σε μτφρ. Αρη Αλεξάκη), είναι για να τροφοδοτήσουμε τον διάλογο για τον τρόπο που ο πολιτισμός συμβάλλει στη συγκρότηση της ευρωπαϊκής ταυτότητας. Βέβαια, όταν ο Μπρωντέλ έγραφε για την «πολλαπλή ενότητα της Ευρώπης», η παγκοσμιοποίηση και το Διαδίκτυο δεν είχαν χρωματίσει καθοριστικά τον χάρτη του κόσμου, αλλάζοντας για πάντα τα δεδομένα.
Πρόσφατα συναντήθηκαν στο Παρίσι, στο Theatre National de Chaillot, οι υπουργοί Πολιτισμού 20ι ευρωπαϊκών χωρών (πλην της προεδρεύουσας Ελλάδας…), ύστερα από πρόσκληση της Γαλλίδας ομολόγου τους Ορελί Φιλιπετί, για να συζητήσουν για το «Μέλλον του πολιτισμού, το μέλλον της Ευρώπης». Για πρώτη φορά –όπως γράφτηκε– 20 υπουργοί συντονίστηκαν για να ζητήσουν να ψηφιστεί ένα καινούργιο νομοθετικό περιβάλλον για τον πολιτισμό από το επόμενο Ευρωκοινοβούλιο, που να προστατεύει την πολιτιστική πολυμορφία και τα πνευματικά δικαιώματα στην ψηφιακή εποχή.
Εν έτει 2014, λοιπόν, το αίτημα της ενότητας διαμορφώνεται μέσα από την πολυμορφία. Την ανάγκη να προστατευτούν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που προσδιορίζουν τη λογοτεχνία, τον κινηματογράφο ή τις εικαστικές τέχνες της Γαλλίας, της Γερμανίας, της Βρετανίας, της Ισπανίας, της Ιταλίας κ.ο.κ. Υπάρχουν «ιδιαίτερα χαρακτηριστικά» μέσα σε ένα παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον; Και ναι και όχι. Οι καλλιτέχνες–δημιουργοί μετακινούνται διαρκώς, συχνά δεν ζουν στη γενέθλια χώρα τους για μεγάλα διαστήματα, δέχονται επιρροές από πολλές πηγές, συνθέτουν εικόνες, γλώσσες, μαρτυρίες που προέρχονται από διαφορετικές παραδόσεις και αισθητικά ρεύματα. Ο τρόπος που μετασχηματίζουν τα δεδομένα μπορεί να έχει συγγένειες ανάμεσα σε καλλιτέχνες (να αναγνωρίζουμε τους Γερμανούς σκηνοθέτες) ή αποκλίσεις (να διακρίνουμε τον γαλλικό από τον ιταλικό κινηματογράφο).
Τίποτα στην Ευρώπη του 21ου αιώνα δεν είναι ίδιο με την εποχή του Μπρωντέλ. Αν και η παρατήρησή του ότι «οι μεγάλες πόλεις της Ευρώπης παρουσιάζουν την ίδια καλλιτεχνική μορφολογία, μας παρέχουν την ίδια καθησυχαστική ικανοποίηση, είτε την αρχιτεκτονική τους παρατηρούμε είτε τα μουσεία τους επισκεπτόμαστε», δεν απέχει πολύ από τη σημερινή πραγματικότητα. Γιατί ακόμη και ο σημερινός 20χρονος ή 30χρονος Ευρωπαίος, που ταξιδεύει πολύ και είναι «πολίτης –ενός άλλου– κόσμου», έστω και αν δεν μπορεί να διακρίνει το μπαρόκ από το αναγεννησιακό στοιχείο, συναντάει στις πόλεις που επισκέπτεται μορφές που του είναι γνώριμες εξ απαλών ονύχων, άμεσα κατανοητές, δικές του. Η σύγχρονη αρχιτεκτονική υπογραφή της Ζάχα Χαντίντ, του Ρέντσο Πιάνο υπάρχουν στη Ρώμη, στο Λονδίνο, στην Αθήνα, αλλά αυτό δεν καταργεί το αμιγώς ιταλικό, αγγλικό ή ελληνικό ύφος των πόλεων.
Η τέχνη, οι ιδέες, το πνεύμα, ο πολιτισμός έχουν βρει στην Ευρώπη τον τρόπο να αλληλοτροφοδοτούνται, να συνυπάρχουν, να εξελίσσονται. Βοηθάει γι’ αυτό μια κοινή καταγωγική αξία: ο ουμανισμός. Δεν νοείται τέχνη, πολιτισμός, χωρίς όλους τους ζωντανούς ουμανισμούς της. Και όπως λέει και ο Μπρωντέλ: «Είναι αδύνατον να οικοδομηθεί η Ευρώπη αν δεν στηριχτεί στις αρχέγονες δυνάμεις που τη δημιούργησαν, και που δουλεύουν ακόμη στα κατάβαθά της». Δεν έχει άλλη επιλογή: είτε σε αυτούς, τους «ζωντανούς ουμανισμούς», θα στηριχτεί είτε, μοιραία, κάποια στιγμή, θα την ανατρέψουν και θα της επιβληθούν.