Η πρώτη εικόνα που ερχόταν στο μυαλό όλων όταν άκουγαν τη λέξη Οδησσός» ήταν εκείνη η κλασική σκηνή από την ταινία του Αϊζενστάιν «Θωρηκτό Ποτέμκιν». Η σκηνή που ένα καροτσάκι φεύγει από τα χέρια της μητέρας που το οδηγεί και αρχίζει να κατεβαίνει ανεξέλεγκτο εκείνες τις επιβλητικές σκάλες της πόλης.
Οσοι δεν είχαν πάει, προσέγγιζαν την πόλη είτε μέσα από τη ματιά του Αϊζενστάιν, είτε μέσα από τις παλιές φωτογραφίες της ανθούσας και δραστήριας ελληνικής κοινότητας, είτε μέσα από αφηγήσεις όσων κατάφεραν να την επισκεφθούν κάποια στιγμή και να δουν τα απομεινάρια της παλιάς αίγλης αυτής της πόλης.
Αυτοί οι τελευταίοι περιγράφουν μια πόλη που ιδρύθηκε στα τέλη του 18ου αιώνα, φιλοξένησε διορατικούς εμπόρους, φωτισμένους αστούς και μεγάλες διεθνείς εταιρείες, ανέπτυξε μια υψηλού επιπέδου αστική κουλτούρα, και άφησε αυτά τα ίχνη στην πολεοδομία και στα εξαιρετικά σχεδόν μεσοευρωπαϊκά κτίριά της.
Από προχθές, όταν ακούμε τη λέξη Οδησσός θα σκεφτόμαστε μόνο εκείνες τις φρικτές σκηνές των απελπισμένων και πανικόβλητων ανθρώπων που εγκλωβίστηκαν -από άλλους ανθρώπους- σ’ ένα κτίριο που πρώτα είχε πυρποληθεί. Τους βλέπαμε να κάνουν το μόνο που τους απέμενε, να πηδούν από τα παράθυρα για να σωθούν, ή βλέπαμε άλλους να καταφέρνουν να βγουν και να προπηλακίζονται αντί να δέχονται βοήθεια…
«Ηταν μια πόλη του Διαφωτισμού», που την περιέγραψε με λίγες λέξεις ένας φίλος. Ηταν δεκτική σε νέες ιδέες, φιλοξένησε εμπνευσμένους ανθρώπους και τα οράματά τους (Φιλική Εταιρεία), ενσωμάτωσε την πολυεθνική της ταυτότητα όλα αυτά τα χρόνια.
Ο Αϊζενστάιν έστησε την ιστορία του γύρω από ένα ιστορικό γεγονός, την εξέγερση των ναυτικών στο Θωρηκτό «Ποτέμκιν» και παραλληλίζει τις δικές τους αντιδράσεις έντασης με αυτές μιας καθημερινής τυχαίας σκηνής στην πόλη, όταν το απρόοπτο κάνει, ξαφνικά, τους ανθρώπους ανήμπορους να αντιδράσουν.
Αυτή τη φορά στην Οδησσό, πολλοί άνθρωποι ήταν αδύναμοι να αντιδράσουν, γιατί το τυχαίο γεγονός τους συνέβη επίτηδες, επειδή κάποιοι άλλοι, επειδή αποφάσισαν ότι μ’ αυτόν τον τρόπο λύνονται οι διενέξεις και οι διαφωνίες.
Φαίνεται ότι τα ίχνη του Διαφωτισμού που περπάτησαν για πολλά χρόνια στους δρόμους της Οδησσού πατήθηκαν βάναυσα από τα ίχνη του υπαρκτού σοσιαλισμού που ακολούθησε, και κατόπιν από τα ακόμα πιο βάναυσα ίχνη των εθνικισμών που διαδέχθηκε τη διάλυση της αχανούς Σοβιετικής Ενωσης.
Η Οδησσός απλώς συμβολοποιεί, για άλλη μια φορά, μια άλλη φάση της ιστορίας αυτού του κόσμου. Τότε, ο Αϊζενστάιν διάλεξε να στήσει εκεί την ταινία για την εξέγερση των ταπεινών. Σήμερα, ο ίδιος χώρος γίνεται ένα θέατρο -με θεατές όλη την υφήλιο- για το πού οδηγούν οι απόψεις που θέλουν την επικράτηση μόνο της δικής τους άποψης…