Επί δεκαετίες είχαμε μια ευρύτατη συναίνεση να ανεχόμαστε τα αυθαίρετα και να μην τιμωρούνται οι ιδιοκτήτες. Θυμάμαι την κυρία Παπαρήγα να εξηγεί ότι είναι αντιλαϊκό η κυβέρνηση να επιβάλλει πρόστιμα και να κατεδαφίζει οικοδομές στις εξοχές της Αττικής, γιατί οι λαϊκές οικογένειες έχουν δικαίωμα στο εξοχικό σπίτι και δεν μπορούν να αγοράσουν νόμιμα οικοδομήσιμα οικόπεδα. Με τα χρόνια, τα αυθαίρετα κτισμάτα έγιναν εκατοντάδες χιλιάδες. Οταν το πλήθος είναι τόσο μεγάλο, δύσκολα βρίσκεται καλή λύση. Είναι πολιτικά και τεχνικά ανέφικτο να κατεδαφιστούν όλα ή έστω ένα σημαντικό ποσοστό τους. Αν, αντί για αυτό, επιβληθούν δρακόντεια πρόστιμα, αυτά δεν θα εισπραχθούν και θα είναι πολιτικά αδύνατο στη συνέχεια για το κράτος να κατασχέσει χιλιάδες περιουσίες.
Αν το κράτος δεν κάνει τίποτε, τότε θα συνεχίσει αμείωτη η παράνομη δόμηση. Αν ληφθούν μέτρα για να «τακτοποιηθούν» τα κτίσματα με καταβολή χαμηλού προστίμου, τότε οι πολίτες βλέπουν την αδυναμία του κράτους να κατεδαφίσει ή να κατασχέσει, και έτσι ενθαρρύνονται να κτίσουν την επόμενη γενιά αυθαιρέτων. Αν καταφέρει να ελέγξει τη νέα παράνομη δόμηση, αλλά δεν κάνει τίποτε για τα υπάρχοντα κτίσματα, τότε αυτά θα ρημάζουν σιγά σιγά καθώς οι ιδιοκτήτες δεν θα μπορούν να τα ανακαινίζουν ή να τα μεταβιβάζουν. Και αν ρημάζουν πολλά κτίρια, η ζημιά στο περιβάλλον και στην ποιότητα ζωής των γειτόνων είναι μεγάλη.
Παρ’ όλη τη μεγάλη έκταση του προβλήματος, σε μερικές ζώνες η αυθαίρετη δόμηση ήταν περιορισμένη, είτε επειδή το κράτος εστίαζε εκεί το αποτρεπτικό του έργο είτε επειδή δεν υπήρχε κοινωνική αποδοχή για εκείνη την αυθαιρεσία. Τέτοιες είναι οι ζώνες προστασίας αρχαιολογικών χώρων, όπως της Βραυρώνας και του Ραμνούντα, που είναι όαση άθικτου μεσογειακού τοπίου μέσα στην Αττική. Σε μικρότερο βαθμό, άθικτες είναι και οι περισσότερες παραλίες της χώρας, που δεν έχουν κατασκευές «πάνω στο κύμα». Υπήρχε μια συναίνεση ότι η παράκτια δόμηση είναι διαφορετική, ότι ο αιγιαλός είναι ταμπού. Γι’ αυτό, όσα αυθαίρετα κτίστηκαν σε παραλίες και αιγιαλούς δεν έχουν συμπεριληφθεί στις κατά καιρούς ευνοϊκές ρυθμίσεις για τα κτίσματα της ξηράς.
Ηρθε όμως το νομοσχέδιο για την «οριοθέτηση, διαχείριση και προστασία αιγιαλού και παραλίας» για να παραβιάσει το ταμπού. Προβλέπει διαδικασίες για τη νομιμοποίηση αυθαίρετων κατασκευών στον αιγιαλό. Το υπουργείο Οικονομικών επιμένει ότι θα αφορά μόνο όσες θα μπορούσαν να ήταν νόμιμες με τα ισχύοντα καθεστώτα, και με αυστηρές προϋποθέσεις. Πολλοί ειδικοί αντιτείνουν ότι ανοίγουν παράθυρα ερμηνείας, διαδικασίας και λαθροχειρίας που θα επιφέρουν πολύ περισσότερες νομιμοποίησεις, αλλά και θα σταματήσουν τις διαδικασίες κατεδάφισης για 3.000 κτίσματα στον αιγιαλό που έχουν αρχίσει να εκτελούνται πρόσφατα.
Φοβάμαι ότι το υπουργείο κάνει μεγάλο λάθος και οι συνέπειες θα είναι μη αναστρέψιμες. Το μεγαλύτερο πρόβλημα δεν είναι με όσα αυθαίρετα κτίσματα ήδη υπάρχουν και θα παραμείνουν, αλλά με αυτά που θα κτιστούν στη συνέχεια. Αν προχωρήσουν τώρα μερικές νομιμοποιήσεις και σταματήσουν οι κατεδαφίσεις, το άρρητο μήνυμα που θα εισπράξουν οι επίδοξοι νέοι καταπατητές είναι ότι το καθεστώς χαλάρωσε και ότι θα γίνουν ακόμα περισσότερες «τακτοποιήσεις» στο μέλλον. Αυτό δηλαδή που έχουν μάθει καλά οι αυθαιρετούχοι στην υπόλοιπη χώρα.
Ευτυχώς όμως η παράκτια ζώνη δεν είναι σαν την υπόλοιπη χώρα. Ο φαύλος κύκλος «δόμηση – τακτοποίηση – νέα δόμηση – νέα τακτοποίηση» είναι εφικτό να σπάσει, αρκεί να γίνουν τα πράγματα με τη σωστή σειρά. Η σειρά μπορεί να είναι η εξής: Το κράτος ζητάει από μια υπηρεσία δορυφορικής φωτογράφησης να λαμβάνει εικόνες από όλη την ακτογραμμή της χώρας συχνά, π.χ. κάθε μήνα. Μια μικρή υπηρεσία ή μια εταιρεία, με τη βοήθεια ειδικού λογισμικού, συγκρίνει κάθε νέα σειρά εικόνων με τις προηγούμενες και εντοπίζει τις νέες κατασκευές σε μια ζώνη μέχρι 50 μέτρα από το νερό. Διασταυρώνει με τις πολεοδομίες αν υπάρχει σχετική άδεια, πράγμα που στις περισσότερες περιπτώσεις θα μπορεί να γίνεται από βάση δεδομένων. Οταν δεν βρίσκεται η άδεια, γίνεται αυτοψία και διατάσσεται διακοπή εργασιών. Ο έλεγχος μπορεί να είναι πλήρης και έγκαιρος, δηλαδή πριν προχωρήσει πολύ η κατασκευή. Είναι τεχνικά εύκολο να σχεδιαστεί μια τέτοια διαδικασία και να υλοποιείται με μικρό κόστος. Αν οι φωτογραφίες αναρτώνται σε δημόσιο ιστότοπο, θα κινητοποιηθούν και εθελοντές. Παράλληλα, οι διαδικασίες κατεδαφίσεων που έχουν δρομολογηθεί συνεχίζονται, για να εμπεδωθεί η αίσθηση ότι το κράτος επιμένει στη νομιμότητα στον αιγιαλό.
Αν ύστερα από τρία χρόνια αυτά έχουν ως αποτέλεσμα να σταματήσουν σχεδόν όλες οι νέες παράνομες κατασκευές, τότε το κράτος μπορεί να ισχυριστεί, αξιόπιστα, ότι έχει τραβήξει μια γραμμή στην άμμο, που δεν θα παραβιαστεί από εδώ και μπρος. Και τότε θα είναι η στιγμή που μπορεί να μελετήσει την τακτοποίηση ορισμένων παλιών αυθαίρετων κατασκευών, για να μπορούν να αξιοποιηθούν. Αν όμως δεν τα καταφέρει, ας μη ρισκάρει με νομιμοποιήσεις που θα ανοίξουν τον ασκό του Αιόλου και ας τις αφήσει για επόμενους, πιο ικανούς, διαχειριστές της φυσικής κληρονομιάς. Σε κάθε περίπτωση, ας αφαιρέσει τις διατάξεις για τα αυθαίρετα από το σημερινό νομοσχέδιο.
* Ο κ. Αρίστος Δοξιάδης είναι συγγραφέας του βιβλίου «Το αόρατο ρήγμα: θεσμοί και συμπεριφορές στην ελληνική οικονομία».