Πολύ πριν από την οικονομική κρίση του 2008, ξεκινούσε η συζήτηση για την κρίση της δημοκρατίας. Αυτή εκδηλώθηκε σταδιακά ως κρίση πολιτικής αντιπροσώπευσης και αδυναμία να κυβερνηθούν αποτελεσματικά οι σύγχρονες, σύνθετες, ταχύτατα μεταβαλλόμενες κοινωνίες. Στην καρδιά της παγκοσμιοποίησης, η φιλελεύθερη κοινοβουλευτική δημοκρατία αμφισβητήθηκε πολλαπλά: από τη ριζοσπαστική αριστερά (πρωτοβουλίες τύπου Γένοβα) μέχρι την εθνικιστική-λαϊκιστική δεξιά. Παρακολούθημα της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης του 2008, η κρίση χρέους στην Ευρωζώνη έδωσε νέα διάσταση στη σχετική συζήτηση, ενώ οι θεσμοί του ευρωπαϊκού οικοδομήματος κλονίζονταν ήδη από τη δική τους, ιδιαίτερη κρίση εμπιστοσύνης-νομιμοποίησης. Στην Ελλάδα, γνωρίσαμε, και γνωρίζουμε, μεγάλο φάσμα αμφισβητήσεων του κοινοβουλευτισμού και της Ευρωπαϊκής Ενωσης: μούτζες, κρεμάλες, βωμολοχίες ακαθόριστης προέλευσης (επί «Αγανακτισμένων» στο Σύνταγμα το 2011-2012), μνήμες ακόμα νωπές.
Σήμερα, παραμονές των κρίσιμων αυριανών ευρωεκλογών, και μία εβδομάδα μετά τις δημοτικές εκλογές, θίγουμε αυτό ακριβώς το ζήτημα και καταθέτουν τις απόψεις τους δύο σημαντικοί πολιτικοί επιστήμονες: ο Αντώνης Ελληνας και ο Γιάννης Κωνσταντινίδης.
Φθορά θεσμών και απαιτήσεις πολιτών
Αντώνης Έλληνας*
– Υπάρχει, άραγε, μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή ή περίοδος κατά την οποία το δημοκρατικό πολίτευμα στην Αμερική και την Ευρώπη προσλαμβάνει κάποια χαρακτηριστικά που μας επιτρέπουν να το θεωρήσουμε «μέτρο σύγκρισης»;
– Δυστυχώς, έχουμε εστιάσει υπερβολικά στο γεωγραφικό εύρος αντί στο διαχρονικό βάθος της δημοκρατίας. Επομένως, το μέτρο σύγκρισης είναι συνήθως αυτό της γεωγραφικής εξάπλωσης ή του μεγέθους του τρίτου κύματος (αλά Σάμιουελ Χάντινγκτον, «σύγκρουση πολιτισμών» κ.τ.λ.) της δημοκρατίας. Με αυτό το κριτήριο, η συγκεκριμένη χρονική στιγμή είναι ίσως η πτώση του τείχους του Βερολίνου και, κατ’ επέκταση, των κομμουνιστικών καθεστώτων της Ανατολικής Ευρώπης. Η γεωγραφική όμως διεύρυνση της δημοκρατίας δεν έχει συνδυαστεί και με την εμβάθυνσή της. Αμφιβάλλω αν η Ευρώπη είναι σήμερα ποιοτικά πιο δημοκρατική απ’ ό,τι ήταν στις αρχές της δεκαετίας του 1990.
– Βρίσκεται λοιπόν σε κρίση η δημοκρατία, όπου αυτή εφαρμόζεται στον σύγχρονο κόσμο; Αν ναι, ποια γεγονότα σηματοδοτούν την έναρξη της κρίσης αυτής;
– Η διαχρονική απώλεια εμπιστοσύνης στους πολιτικούς θεσμούς σε Αμερική και Ευρώπη, η αύξηση της πολιτικής διαμαρτυρίας και η εκλογική ενίσχυση του πολιτικού ριζοσπαστισμού είναι χαρακτηριστικά της φθοράς της δημοκρατίας.
Η φθορά έχει δύο όψεις. Είναι από τη μία, η αδυναμία των πολιτικών θεσμών να ικανοποιήσουν τις υλιστικές (και μετα-υλιστικές) απαιτήσεις των πολιτών. Υπάρχει, όμως, από την άλλη, και η διαχρονική αύξηση των υλιστικών (και μετα-υλιστικών) απαιτήσεων των πολιτών, που καθιστά ακόμα πιο δύσκολη την ικανοποίησή τους. Δηλαδή, οι απαιτήσεις των πολιτών από την πολιτεία αυξάνονται σε μια περίοδο που η δυνατότητα ικανοποίησής τους περιορίζεται.
– Είναι ενιαία αυτή η κρίση ή παρουσιάζει ιδιαίτερα χαρακτηριστικά σε διαφορετικές περιοχές; Προς ποια κατεύθυνση θα έπρεπε να αναζητηθούν τα αίτια;
– Γενικώς, υπάρχει μια κρίση πολιτικής νομιμότητας – οι πολίτες σε πολλές χώρες έπαψαν να θεωρούν ότι οι πολιτικοί τους θεσμοί είναι οι πιο κατάλληλοι για να τους υπηρετούν. Η κρίση πολιτικής νομιμότητας «φιλτράρεται», όμως, μέσα από τα βασικά χαρακτηριστικά του κάθε πολιτικού συστήματος. Οι διαστάσεις και τα χαρακτηριστικά της κρίσης εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από τις δυνατότητες «αυτο-διόρθωσης» που παρέχει το σύστημα. Κλειστά, συγκρουσιακά, πλειοψηφικά, πελατειακά πολιτικά συστήματα δεν φαίνεται να προσφέρουν ουσιαστικές δυνατότητες ήπιας αυτο-διόρθωσης.
Σε αυτά τα συστήματα, η κρίση πολιτικής νομιμότητας μπορεί να μετατραπεί σε κρίση του ίδιου του πολιτικού συστήματος και να απειλήσει την ίδια τη δημοκρατία.
– Πώς αυτή συσχετίζεται με την οικονομική κρίση (2008) και την κρίση χρέους στην Ευρωζώνη (2010);
– Οπως ξέρουμε από τον Αμερικανό κοινωνιολόγο Σίμουρ Μάρτιν Λίπσετ και τον Ισπανό πολιτικό επιστήμονα Χουάν Χοσέ Λινζ, η πολιτική νομιμότητα οποιουδήποτε συστήματος είναι άμεσα συνδεδεμένη με τη δυνατότητά του να παράγει ουσιαστικά αποτελέσματα και να ικανοποιεί τις βασικές ανάγκες των πολιτών. Επομένως, η κρίση της Ευρωζώνης έχει επιδεινώσει και έχει διευρύνει το πρόβλημα πολιτικής νομιμότητας που αντιμετωπίζουν σήμερα οι ευρωπαϊκές δημοκρατίες, αφαιρώντας τους τη δυνατότητα ικανοποίησης ακόμα και των πιο βασικών αναγκών.
Σε χώρες όπου η υλιστική διάσταση της πολιτικής νομιμότητας είναι ιδιαίτερα σημαντική – εκεί, δηλαδή, όπου η διαχρονική σχέση πολιτών και πολιτείας είναι κυρίως εργαλειακή– η κρίση χρέους, ενδεχομένως, να διαβρώνει την πολιτική νομιμότητα σε σημείο που απειλεί την πολιτική σταθερότητα.
Εκεί όπου οι πολίτες συνδέονται με τη δημοκρατία γι’ αυτό που τους δίνει, αντί γι’ αυτό που είναι, είναι ίσως πιο έτοιμοι να την εγκαταλείψουν όταν πάψει να δίνει.
* Ο κ. Αντώνης Ελληνας είναι επίκουρος καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και συγγραφέας, μεταξύ άλλων, του βιβλίου «Τα μέσα ενημέρωσης και η άκρα δεξιά στη Δυτική Ευρώπη. Παίζοντας το χαρτί του εθνικισμού» (Επίκεντρο, 2012).