ΣΕΡΙ ΜΠΕΡΜΑΝ
Το πρωτείο της πολιτικής
Η Σοσιαλδημοκρατία και η Ευρώπη του 20ού αιώνα
μτφρ: Ελένη Αστερίου
εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2014, σελ. 542
Δεν υπήρξε τουλάχιστον στον 19ο και 20ό αιώνα μεγαλύτερο εργαστήριο παραγωγής πολιτικών ιδεών από τον χώρο της ευρωπαϊκής ηπείρου. Παρότι ο Αλέξις Ντε Τοκβίλ εντυπωσιάστηκε –όχι αδίκως– από τα υλικά με τα οποία είχαν οικοδομήσει τη Δημοκρατία τους οι άνθρωποι στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού, ωστόσο μέχρι τον προχωρημένο 20ό αιώνα, η Γηραιά Ηπειρος εξακολουθούσε να παραμένει το σημαντικότερο πεδίο πολιτικού πειραματισμού, παγκοσμίως. Παράλληλα, βεβαίως, εξελίχθηκε και στο μεγαλύτερο πεδίο ιδεολογικών συγκρούσεων. Και ίσως δεν είναι τυχαίο ότι αυτός ο ιστορικός χώρος ασκεί τόση γοητεία σε μια πολιτική επιστήμονα η οποία προέρχεται από έναν κόσμο σαφώς μεγαλύτερων πολιτικών συναινέσεων.
Η Σέρι Μπέρμαν, από το Πανεπιστήμιο Columbia, επιλέγει να εξετάσει αυτή την ιστορία από το παρατηρητήριο της Αριστεράς, η οποία στον αρχόμενο 20ό αιώνα και μέσα από τις πολλαπλές μεταλλάξεις της και τα διαφορετικά της πρόσωπα, αποτέλεσε τη νέα ανερχόμενη πολιτική δύναμη της Ευρώπης, μιας ηπείρου δηλαδή όπου ο συντηρητισμός ήταν βαθύτερα ριζωμένος από ό,τι οι δυνάμεις της αλλαγής.
Η μελέτη της Μπέρμαν είναι ιστορική και παρότι δεν κομίζει καινούργια στοιχεία, ενέχει μια πρωτότυπη άποψη για το πώς να εξετάσουμε τη γέννηση και την εξέλιξη της σοσιαλδημοκρατίας. Οπως δηλώνει και ο τίτλος τού (πολύ καλά μεταφρασμένου) βιβλίου της, η μεγάλη επινόηση της ευρωπαϊκής σοσιαλδημοκρατίας υπήρξε το γεγονός ότι κατέστησε την πολιτική σκέψη και δράση ως τη μείζονα προϋπόθεση της κοινωνικής αλλαγής, και τα κόμματα ως φορείς του εγχειρήματος αυτού.
Η στροφή αυτή δεν ήταν προϊόν μιας απλής διαδικασίας. Και τούτο επειδή έπρεπε να συγκρουστεί με την ακλόνητη, ώς τις αρχές του περασμένου αιώνα, μαρξιανή παράδοση που, αναφορικά με την ιστορική εξέλιξη, έδινε την ακλόνητη πρωτοκαθεδρία στον οικονομικό παράγοντα, ειδικότερα δε στον ιστορικό υλισμό και την ταξική πάλη. Ο καπιταλισμός θα κατέρρεε σίγουρα στο μέλλον, και οι μάζες το μόνο που χρειαζόταν να κάνουν ήταν να περιμένουν παθητικά το «ευτυχές» αυτό γεγονός. Η διαμάχη στο εσωτερικό των σοσιαλιστικών κομμάτων, ιδίως στη Γαλλία (με τον Ζορές), τη Γερμανία (με τον Μπέρνσταϊν) και την Ιταλία (με τον Ροσέλι) υπήρξε έντονη και αρχικά ήταν εις βάρος των αναθεωρητών. Ομως, ενώ και τα φασιστικά και τα λαϊκιστικά κόμματα που κυριάρχησαν στον μεσοπόλεμο είχαν βγει από την ίδια ιδεολογική μήτρα, μόνο η σοσιαλδημοκρατία ήταν εκείνη που μπόρεσε να συνδυάσει τα αιτήματα για χαλιναγώγηση του καπιταλισμού, κοινωνική δικαιοσύνη, και υποταγή στο εθνικό κράτος, με την προσήλωση στη φιλελεύθερη δημοκρατία. Αυτή αποδείχτηκε άλλωστε και η μεγάλη της παρακαταθήκη στη μεταπολεμική περίοδο όταν οι ιδέες της για το κράτος πρόνοιας εξασφάλισαν στην πληγωμένη ήπειρο τη μακρύτερη περίοδο ειρήνης και ανάπτυξης που έχει γνωρίσει στη μακραίωνη ιστορία της.
Μικροπολιτική
Είναι πρόδηλο ότι η έκδοση του βιβλίου αυτού έρχεται σε μια κρίσιμη στιγμή για την πορεία των κομμάτων της Αριστεράς στην Ελλάδα. Οπως και σε άλλες περιπτώσεις, έχουμε να κάνουμε εδώ με μια ιδιαίτερη περίπτωση. Μεταπολεμικά, η πολιτική σκηνή της χώρας μας δεν γνώρισε κανένα αμιγώς σοσιαλδημοκρατικό κόμμα. Η πρώτη μεταπολεμική περίοδος ήταν, ούτως ή άλλως, λόγω των ιδιαίτερων πολιτικών ισορροπιών και της κυρίαρχης κουλτούρας, απαγορευτική για οποιοδήποτε τέτοιο εγχείρημα, όμως ούτε και μεταπολιτευτικά το ΠΑΣΟΚ επέδειξε πρόθεση να υιοθετήσει μια τέτοια πολιτική ταυτότητα. Αντιθέτως, την αποποιήθηκε εντόνως, αρχικά. Η όποια συζήτηση φάνηκε να ξεκινάει ουσιαστικά από τα μέσα της δεκαετίας του ’90 και την ανάληψη της αρχηγίας του ΠΑΣΟΚ από τον Κώστα Σημίτη, που είχε συγγενικές ιδεολογικές αναφορές. Ωστόσο ούτε ο ίδιος κατάφερε ποτέ να ελέγξει το κόμμα με τρόπο τέτοιο που να μπορεί να καταστήσει κυρίαρχη αυτή την ταυτότητα, ούτε και οι ιδέες τού υπό αγγλοσαξονική επιρροή Τρίτου Δρόμου έβρισκαν πολλούς θιασώτες στην ελληνική κοινωνία. Οι σχετικές πολιτικές αναζητήσεις φαίνεται ωστόσο να επανέρχονται στη σημερινή συγκυρία μιας κρίσης που έχει και μια έντονη πολιτική διάσταση.
Κι εδώ έγκειται το ενδιαφέρον παράδοξο: τη στιγμή που η ελληνική Κεντροαριστερά αναζητά τον τρόπο να επινοήσει εκ νέου το «πρωτείο της πολιτικής», αυτό δεν μοιάζει να είναι πλέον τόσο λειτουργικό. Διότι δεν είναι ότι η πολιτική στο ελληνικό μεταπολιτευτικό παράδειγμα είχε χάσει ποτέ το πρωτείο της έναντι του πεδίου της οικονομίας. Ισα ίσα, το συμπέρασμα της χρεοκοπίας μας ήταν ακριβώς αυτό. Οτι ο μικροπολιτικός χαρακτήρας του πολιτικού μας συστήματος είχε υποτάξει με τρόπο καταστροφικό στις δικές του ανάγκες τόσο τα δημοσιονομικά όσο και την ίδια την (όχι και τόσο) ελεύθερη αγορά.
Αυτό αποτελεί ίσως και το μεγαλύτερο πρόβλημα αυτήν τη στιγμή για την επωαζόμενη ελληνική σοσιαλδημοκρατία, στο μέτρο που μπορεί αυτή να υπάρξει: να συγκροτήσει μια πολιτική ταυτότητα όπου το πρωτείο της πολιτικής θα μπορεί να βρίσκεται σε δημιουργικό διάλογο με τον αδήριτο πραγματισμό της οικονομίας.
* Ο κ. Δημ. Π. Σωτηρόπουλος είναι επίκουρος καθηγητής Σύγχρονης Πολιτικής Ιστορίας και γραμματέας Σύνταξης της «Νέας Εστίας».