ΕΛΕΝΗ ΜΑΧΑΙΡΑ
Το μαύρο τετράγωνο του Καζιμίρ
Μαλέβιτς
εκδ. Στιγμή, σελ. 182
Ισως να είναι το πιο μυστηριώδες έργο στην ιστορία της τέχνης: ένα μαύρο τετράγωνο, «το πρόσωπο της νέας τέχνης, το πρώτο βήμα της καθαρής δημιουργίας» σύμφωνα με τον καλλιτέχνη που το ζωγράφισε. Ενα μαύρο τετράγωνο σε λευκό φόντο, φτιαγμένο με το χέρι, χωρίς χάρακα ή υποδεκάμετρο, αυστηρό, σκοτεινό, ριζοσπαστικά μη αναπαραστατικό. Το μαύρο χρώμα που κυριαρχεί στον καμβά λειτουργεί σαν gran rifiuto· στο κέντρο του πάλλεται μια τεταμένη, σχεδόν μεταφυσική αρνητικότητα. Μερικοί αναλυτές έχουν επιχειρήσει να το προσεγγίσουν με τους όρους της καντιανής θεωρίας του υψηλού, θεωρώντας ότι μεταδίδει το αίσθημα της δυσφορίας που προκαλείται από την ανεπάρκεια της φαντασίας μπροστά σε κάτι μεγαλειώδες, ακριβώς γιατί βρίσκεται πέραν της μορφής· άλλοι έχουν διακρίνει στον πίνακα μιαν εσωτερική σχέση με την οντολογική κατεύθυνση της ρωσικής εκκλησίας, άλλοι δίνουν έμφαση στην εσωτερική δράση του έργου, ένα συνεχές γίγνεσθαι που αλλάζει ανά δευτερόλεπτο, άλλοι του προσδίδουν αναρχικό, μηδενιστικό περιεχόμενο. Σίγουρα πάντως αυτή η οριστική ελεγεία στην παραστατική τέχνη, η σχεδόν οδυνηρή μαρτυρία για το τέλος της απεικόνισης, το Μαύρο Τετράγωνο του Καζιμίρ Μαλέβιτς αφήνει τον θεατή έκθαμβο, αν όχι εκστατικό.
Φέτος συμπληρώθηκε ένας αιώνας από τη δημιουργία αυτού του εμβληματικού έργου, συμβόλου μιας νέας ερμηνείας της καλλιτεχνικής δημιουργικότητας στον 20ό αιώνα. Με την ευκαιρία αυτή, η μεγάλη έκθεση «Ο Μαλέβιτς και η Ρωσική Πρωτοπορία με επιλογές από τις συλλογές Χαρτζίεφ και Κωστάκη» που παρουσιαζόταν ώς τις αρχές Φεβρουαρίου στο Μουσείο Stedelijk του Αμστερνταμ, μεταφέρθηκε στη Βόννη, στον εκθεσιακό χώρο Bundeskunsthalle, όπου και θα παραμείνει ώς τις 22 Ιουνίου. Επικεντρωμένη στο έργο του μεγάλου δημιουργού όπως εκδηλώθηκε μέσα στα συμφραζόμενα της ρωσικής πρωτοπορίας, η έκθεση συγκεντρώνει περισσότερα από 500 έργα τέχνης, με τη συμμετοχή πάνω από είκοσι μουσείων και ιδιωτικών συλλογών απ’ όλο τον κόσμο, και αποκαλύπτει το έργο ενός καλλιτέχνη που ονειρευόταν μια ζωγραφική τέχνη η οποία «θα δημιουργούσε, δεν θα αντέγραφε».
Ετερόκλητες ερμηνείες
Εισηγητής του σουπρεματισμού, αυτού του εντελώς καινοφανούς, στην εποχή του, ζωγραφικού και στοχαστικού συστήματος, ο Μαλέβιτς πίστευε ότι τα έργα που βασίζονται στη φύση «δεν μοιάζουν στη ζωή περισσότερο απ’ όσο μοιάζει μια φούστα σε μια γυναίκα». Το Μαύρο Τετράγωνο, ελαιογραφία σε καμβά, είναι ο θεμέλιος λίθος αυτού του συστήματος. Ζωγραφίζοντας το αρχικό σχήμα (το τετράγωνο) με μαύρο (την απουσία χρώματος) σε πλαίσιο λευκό (τη μείξη όλων των χρωμάτων), ο καλλιτέχνης διατράνωνε τη σύνολη δυναμική της ζωγραφικής. «Το τετράγωνο δεν είναι εικόνα, ακριβώς όπως ένας διακόπτης ή μια πρίζα δεν είναι το ηλεκτρικό ρεύμα», έγραψε. Εργο που βρίσκεται πέρα από την αισθητική ή συγκινησιακή πρόσληψη της πραγματικότητας, ανήκει στη σειρά των πινάκων του που είναι απαλλαγμένοι από κάθε αντικείμενο και βασίζονται στη γεωμετρία και το χρώμα, ώστε να δηλώσουν τον πρωτεύοντα ρόλο της φόρμας έναντι του περιεχομένου. «Γυμνό εικόνισμα του καιρού του», «σπόρος όλων των δυνατοτήτων» σύμφωνα με τον Μαλέβιτς, είναι ένα έργο επιδεκτικό σε πολλές, τις πλέον ετερόκλητες ερμηνείες.
Αυτές ακριβώς τις ερμηνείες επιχειρεί να προσεγγίσει η μελέτη της Ελένης Μαχαίρα, αξιοποιώντας σημαντικά αποσπάσματα από αρχειακό και τεκμηριωτικό υλικό, κείμενα και επιστολές του ίδιου του Μαλέβιτς αμετάφραστα στη γλώσσα μας, καθώς και το καταστάλαγμα από τη γόνιμη και πολύχρονη συνομιλία της ίδιας με τη σύγχρονη τέχνη. Εκκινώντας από την πρωτογενή σκέψη του Μαλέβιτς, επιδιώκει να αναδείξει την ποιητική και την κοσμοθεωρία του, όπως και να αποτυπώσει τη σημασία του έργου από διάφορες πλευρές, κοινωνικές, πολιτικές, θρησκευτικές και φιλοσοφικές. Πλούσια και ιδιοσυγκρασιακή εργασία, συμπληρωμένη από εκτενές χρονολόγιο και βιβλιογραφία, το βιβλίο της Μαχαίρα παρακολουθεί με συγκίνηση και θαυμασμό εκείνον τον «πρωτο-ρεαλιστή» που γύρισε την πλάτη στο ψεύδος του «αντικειμενικού», στρεφόμενος, καθώς σημειώνει η συγγραφέας, «στην πλαστική έκφραση του σύμπαντος κόσμου μέσω του καθαρού χρώματος και της καθαρής μορφής, στην οποία οδηγεί η καθαρή πράξη». Το βιβλίο της δεν είναι απλώς αισθητική ή φιλοσοφική μελέτη, αλλά και ένας οδηγός στην ουτοπική διαδρομή ενός καλλιτέχνη που θέλησε να ψηλαφήσει αλλά και να ορίσει τις νέες σχέσεις του ανθρώπου και του σύμπαντος κόσμου.