Μια από τις δημοφιλέστερες όπερες του ρεπερτορίου, ο «Ντον Τζοβάνι» του Μότσαρτ, κάνει πρεμιέρα την Τετάρτη, 11 Ιουνίου, στο Ηρώδειο. Οπως και ο μύθος του Φάουστ έτσι και αυτός του Δον Χουάν Τενόριο, που γοήτευσε συγγραφείς και φιλοσόφους, κατέκτησε τη λαϊκή φαντασία ως Δον Ζουάν και επιβλήθηκε στην όπερα ως Ντον Τζοβάνι, είναι καρπός της ηθικής της Αντιμεταρρύθμισης (16ος αιώνας). Και οι δύο μύθοι είχαν στόχο να λειτουργήσουν ως αυστηρές προειδοποιήσεις για την υπέρβαση των ανθρώπινων ορίων: ο ερευνητής Φάουστ σε ό,τι αφορούσε την αναζήτηση μεταφυσικής γνώσης και δύναμης, ο ακαταμάχητα γοητευτικός, ακόλαστος Δον Ζουάν σε σχέση με την ερωτική ζωή χωρίς ηθικούς περιορισμούς και πνευματική πίστη. Φυσικά, και οι δύο αντι-ήρωες τιμωρούνται από τον Θεό.
Το ποιητικό κείμενο που προσέφερε στον Μότσαρτ ο Λορέντσο ντα Πόντε, ένας καθολικός παπάς με ζωή εντυπωσιακά έκλυτη, λαμβάνει ως δεδομένες τις κατακτήσεις του Διαφωτισμού και γράφεται μια ανάσα πριν από τη Γαλλική Επανάσταση. Ο βασικός χαρακτήρας βρίσκεται αντιμέτωπος με την υπέρβαση μιας ζωής με τον φόβο του Θεού. Ο Ντον Τζοβάνι δεν μετράει τις πράξεις του με βάση τις απαγορεύσεις, τους ηθικούς κανόνες και -κυρίως- την τιμωρία. Δεν αποφεύγει την αμαρτία για να μην τιμωρηθεί. Πραγματώνει τις επιθυμίες του αδιαφορώντας για τους ανθρώπους, τα συναισθήματά τους, τον Θεό. Διαπράττει ύβριν και καταβαραθρώνεται. Καταλήγει στις φωτιές της Κόλασης, καθώς η όπερα των Ντα Πόντε και Μότσαρτ δεν αποτελεί μανιφέστο επανάστασης. Την εποχή που γράφεται, όσα πράττει ο Ντον Τζοβάνι μπορούν να τα διαπράξουν μονάχα ευγενείς.
Ευχαρίστηση χωρίς όρια
Σήμερα, περισσότερο από δύο αιώνες μετά την όπερα του Μότσαρτ και περίπου μισό αιώνα μετά τη σεξουαλική επανάσταση των σίξτις, ο ατομισμός που στη συγκεκριμένη όπερα εγείρεται ως διεκδίκηση, αποτελεί κεκτημένο στο μεγαλύτερο μέρος του κόσμου της Δύσης. Στο πλαίσιο του καταναλωτισμού η επιταγή για ευχαρίστηση χωρίς όρια, χωρίς έγνοια για τις συνέπειες, φαντάζει αυτονόητος στόχος των περισσοτέρων. Σήμερα, κάθε Ντον Τζοβάνι μοιάζει με μαύρη τρύπα ενός συστήματος που οδηγείται στην καταστροφή.
Ομως, ο λόγος για τον οποίο η όπερα του Μότσαρτ παίζεται αδιαλείπτως μέχρι τις μέρες μας δεν είναι μόνο το ενδιαφέρον που παρουσιάζει το θέμα της, αλλά η εξαιρετική ποιότητα της μουσικής σκέψης του Μότσαρτ, στην οποία επιστρέφει κανείς διαρκώς, ανακαλύπτοντας κάθε φορά νέα στοιχεία. Η πρώτη σκηνή, που ξεκινάει με το παράπονο ενός υπηρέτη ο οποίος δεν θέλει πια να υπηρετεί, συνεχίζει με την καταδίωξη του Ντον Τζοβάνι από τη γυναίκα την οποία επιχείρησε να βιάσει και ολοκληρώνεται με τον φόνο του πατέρα της, ανήκει στις συγκλονιστικότερες του είδους. Η επιτυχημένη απόδοση ταχύτατα διαδεχόμενων διαφορετικών συναισθημάτων και καταστάσεων είναι πρωτοφανής. Η όπερα συνεχίζει με τον ίδιο τρόπο μέχρι το τέλος, εναλλάσσοντας το ανάλαφρο και κωμικό με το τραγικό και υπερβατικό, όταν ο δολοφονημένος πατέρας επιστρέφει από τον κόσμο των νεκρών, ζητώντας από τον ακόλαστο να μετανοήσει. Είναι μια μουσική τόσο δυνατή, που έχει τη δύναμη να στηρίξει με τον ίδιο πειστικό τρόπο κάθε ανάγνωση της υπόθεσης, διότι δεν απεικονίζει καταστάσεις, δεν περιγράφει δράσεις αλλά αποδίδει συναισθήματα.
Αναγνώσεις
Ενώ μέχρι περίπου τη δεκαετία του 1970 οι ερμηνευτές προσέγγιζαν τον Μότσαρτ με τα εργαλεία του Ρομαντισμού, εφαρμόζοντας την αισθητική μιας μεταγενέστερης εποχής σε μία προγενέστερη, τα τελευταία χρόνια επιχειρείται το αντίθετο, δηλαδή η προσέγγιση του Μότσαρτ ως εξέλιξη του Μπαρόκ, του Ροκοκό, του κινήματος Θύελλα και Ορμή. Διατρέχοντας την εκτενέστατη δισκογραφία της όπερας, βρίσκει κανείς θησαυρούς σε κάθε εποχή. Ουδεμία σχέση έχει η ιστορική, πλέον, ηχογράφηση υπό τον Τζουλίνι (ΕΜΙ 1959), με διάσημους αστέρες και μεγάλη συμφωνική ορχήστρα, με τη νεότερη του Γιάκομπς (ΗΜ 2006), με όργανα εποχής, ενημερωμένη αισθητική και φωνές στα μέτρα του μικρότερου, πιο ευέλικτου ήχου. Ωστόσο, και οι δύο αποτελούν κορυφές, καθεμία με τις αξίες της εποχής στην οποία πραγματοποιήθηκε. Για όσους αποφεύγουν τα άκρα, υπάρχει η γοητευτική ανάγνωση του Μακέρας (Telarc 1995), κομψή αλλά και γεμάτη φλόγα.