Υπάρχει ένα ποίημα που μαθαίνουν τα παιδιά στην Ουαλλία, και μιλάει για το βυθισμένο βασίλειο του Cantre’r Gwaelod, το οποίο το κατάπιε η θάλασσα και χάθηκε για πάντα. Ενα ήσυχο βράδυ, ο μύθος λέει, κάποιος μπορεί να ακούσει τις καμπάνες της εκκλησίας του βασιλείου να χτυπούν.
Οταν φέτος η θάλασσα κάλυψε ένα τμήμα της δυτικής ακτής της Βρετανίας και αργότερα αναδύθηκε ξανά, αφήνοντας πίσω της κατεστραμμένα σπίτια και καλλιέργειες, ξεπρόβαλε μαζί και ένα πυκνό δάσος με προϊστορικούς κορμούς δέντρων. Ηταν σαν κάποιος να ρίχνει μια κλεφτή ματιά σε εκείνη την Ατλαντίδα της Ουαλλίας στην οποία αναφέρεται ο μύθος.
Το βυθισμένο αυτό δάσος του Μπορθ δεν είναι κάτι καινούργιο. Βυθίστηκε πρώτη φορά πριν από 5.000 χρόνια, από την άνοδο της στάθμης της θάλασσας μετά την τελευταία παγετώδη περίοδο. Μερικές φορές η παλίρροια ξεσκεπάζει κάποια τμήματά του, ενώ άλλες, η άμμος το καλύπτει για χρόνια. Οι πλημμύρες όμως και οι καταιγίδες που έπληξαν τη Βρετανία το προηγούμενο χρονικό διάστημα, άλλαξαν εκ βάθρων τον τρόπο με τον οποίο οι αρχαιολόγοι ερμηνεύουν το τοπίο: Για πρώτη φορά, λόγω της διάβρωσης, αποκαλύφθηκε ένα κανάλι θαλασσινού νερού που διασχίζει το δάσος και έχει μήκος μισό περίπου χιλιόμετρο, προσφέροντας έτσι ένα θησαυρό στοιχείων σχετικά με τις περιοχές που πιθανώς ζούσαν άνθρωποι.
«Θεωρούσαμε ότι ήταν απλά ένα αδιαπέραστο δάσος, ενώ τελικά ήταν ένα πολυσύνθετο ανθρώπινο περιβάλλον», λέει ο Μάρτιν Μπέιτς, γεωαρχαιολόγος στο Πανεπιστήμιο της Ουαλλίας Trinity Saint David, ο οποίος επιβλέπει τις ανασκαφές στην παραλία του Μπορθ. Mελετώντας την περιοχή αυτή, ο Μπέιτς λέει πως ήταν σαν η φύση να μας στέλνει ένα μήνυμα: Οι πρόσφατες καταρρακτώδεις βροχές, τις οποίες οι κλιματολόγοι συνδέουν με την ανθρωπογενή κλιματική αλλαγή, έχουν προσφέρει ένα αρχαίο εργαστήριο για τη μελέτη του τρόπου με τον οποίο οι άνθρωποι αντεπεξήλθαν στις καταστροφικές συνέπειες της κλιματικής αλλαγής του παρελθόντος.
Επειτα από προτροπή του Νίκολας Αστον, εφόρου των παλαιολιθικών και μεσολιθικών συλλογών του Βρετανικού Μουσείου και ειδικού στους προϊστορικούς ανθρώπους, ο Μπέιτς ξεκίνησε μία γεωφυσική μελέτη στο Νόρφολκ, στην ανατολική ακτή της Βρετανίας, με σκοπό να χαρτογραφήσει κάθε κανάλι και ποτάμι που μπορεί να κρύβεται κάτω από το 10 μέτρων πάχους ίζημα. Κάποια από αυτά τα κανάλια, εκτιμά o Mπέιτς, μπορεί να περιέχουν ίχνη των πρώτων ανθρώπων, μιας και οι πηγές καθαρού νερού αποτελούσαν πάντα τόπους συγκέντρωσης. Από τη δεύτερη κιόλας επίσκεψη των επιστημόνων στο σημείο, στις 10 Μαΐου, ο Μπέιτς παρατήρησε κάποιες προεξοχές στην κατά τα άλλα επίπεδη επιφάνεια λάσπης. «Μοιάζουν με τις ανθρώπινες πατημασιές στο Μπορθ», είπε ο Μπέιτς στον Αστον. Τα ίχνη ανθρώπων και ζώων που έχουν βρεθεί στο Μπορθ χρονολογούνται 6.000 χρόνια πριν. Στον αρχαιολογικό χώρο του Χάισμπορο στο Νόρφολκ, τα ίχνη εκτιμάται ότι χρονολογούνται πριν από 900.000 χρόνια, από τότε δηλαδή που σε αυτά τα μέρη τριγυρνούσαν ακόμα μαμούθ και ιπποπόταμοι. Παρ’ όλα αυτά ποτέ δεν έχουν βρεθεί στη Βρετανία τόσο παλιά ανθρώπινα κόκαλα και ίχνη. Είναι όμως δυνατόν κάτι τέτοιο;
Συλλογή στοιχείων
Ενας αγώνας δρόμου ξεκίνησε μεταξύ των επιστημόνων με σκοπό να προλάβουν να συγκεντρώσουν όσο το δυνατόν περισσότερα στοιχεία από το σημείο. Αλλοι χρησιμοποίησαν φωτογραμμετρία και δημιούργησαν τρισδιάστατα μοντέλα του αρχαιολογικού χώρου, άλλοι σκάναραν την περιοχή με σαρωτές λέιζερ, ενώ κάποιοι άλλοι αποκόλλησαν ένα κομμάτι ιζήματος βάρους 60 κιλών, στο οποίο βρέθηκε ένα αχνό ίχνος, με σκοπό να το αναλύσουν στο Εθνικό Κέντρο Ωκεανογραφίας της Βρετανίας. Πριν ακόμα κλείσει ένας μήνας, τα ίχνη είχαν πάλι εξαφανιστεί. «Αυτό που κατάφερε να διατηρηθεί για σχεδόν ένα εκατομμύριο χρόνια, το πήρε πίσω η θάλασσα μέσα σε 10 ημέρες», λέει ο Αστον.
Οταν οι τρισδιάστατες φωτογραφίες έφτασαν στα χέρια του Αστον, έμεινε έκθαμβος. Οι πατημασιές, οι παλιότερες που έχουν εντοπιστεί εκτός Αφρικής, φαίνεται να ανήκουν στην οικογένεια των Ηοmo antecessor, ξαδέρφων των Homo erectus, που πιθανολογείται ότι εξαφανίστηκαν όταν οι Ηοmo heidelbergensis από την Αφρική εγκαταστάθηκαν στη Βρετανία πριν από 500.000 χρόνια, εξηγεί ο Αστον. Οι επιστήμονες εκτιμούν ότι οι άνδρες είχαν ύψος 1,75 μ., ενώ το μικρότερο παιδί ήταν κάτω από ένα μέτρο.
«Μπορούμε να αναπαραστήσουμε το κλίμα και την κλιματική αλλαγή που συνέβη πριν από ένα εκατομμύριο χρόνια», λέει ο Αστον. «Το μεγάλο μάθημα είναι ότι πρέπει να προσαρμοστούμε. Είτε μας αρέσει είτε όχι, το κλίμα θα αλλάξει, πάντα άλλαζε, σήμερα όμως επιταχύνουμε αυτή την αλλαγή».
Αγναντεύοντας την ακτή στο Μπορθ, ο Μπέιτς περιγράφει το πώς θα έμοιαζε η περιοχή πριν από 20.000 χρόνια, κατά την τελευταία παγετώδη περίοδο: Χίλια περίπου μέτρα πάγου και ξηράς εκτείνονταν κατά μήκος της Βόρειας Θάλασσας. Η στάθμη της θάλασσας ήταν 120 μέτρα χαμηλότερα από σήμερα. «Εκείνη την εποχή, θα μπορούσες να ταξιδέψεις με τα πόδια από τη Δανία μέχρι το Γιόρκσαϊρ», λέει ο Μπέιτς.
Πριν από περίπου 10.000 χρόνια, η θερμοκρασία αυξήθηκε απότομα κατά 5 περίπου βαθμούς Κελσίου, και η στάθμη της θάλασσας ανέβηκε καλύπτοντας από τις κατοικίες μέχρι και το δάσος του Μπορθ. Οι πληθυσμοί που αναγκάστηκαν να μετακινηθούν εκείνη την εποχή αποτελούν τους προϊστορικούς πρόσφυγες της κλιματικής αλλαγής.
«Ηταν ένα τραυματικό γεωλογικό γεγονός, και οι άνθρωποι το μετέτρεψαν σε παραμύθι για να μπορέσουν να το κατανοήσουν», λέει ο Τζέραλντ Μόργκαν, ιστορικός. Το αναδυόμενο δάσος του Μπορθ έγινε και πάλι μέρος της λαϊκής μας παράδοσης, λέει ο Μόργκαν στη σύζυγό του Ενιντ. Εχουν άραγε ακούσει ποτέ τους τις καμπάνες;
Η κ. Μόργκαν χαμογελά. «Γνώριζα κάποιον που τις είχε ακούσει», λέει.