Ο «βράχος του ευνουχισμού» είναι μια φράση του ίδιου του
Φρόϋδ. Είναι ο «βράχος» στον οποίο σκοντάφτει ο ψυχαναλυόμενος
καθώς το ζήτημα του τέλους της ανάλυσής του παραμένει μετέωρο: τα
αδιέξοδα από τα οποία υποφέρει μπορεί προοδευτικά να φαίνεται ότι
λύνονται, αλλά το οριστικό τέλος τους, που θα ήταν και το τέλος της
θεραπείας, παραμένει δυσπρόσιτο.
Τη φράση αυτή μας ανέφερε η Ζουντίθ Μιλέρ, κόρη του Ζακ Λακάν,
σε ένα πρόσφατο πέρασμά της από την Αθήνα και το Κέντρο
Ψυχαναλυτικών Ερευνών, το οποίο αποτελεί στην ουσία τμήμα του
διεθνούς Ινστιτούτου του Φροϊδικού Πεδίου, που ίδρυσε ο Ζακ Λακάν
το 1979, και σήμερα έχει εξακτινωθεί σε πολλές χώρες ανά τον
κόσμο.
Η Μιλέρ έχει σπουδάσει φιλοσοφία, αλλά όλη της η ζωή είναι
επικεντρωμένη γύρω από την ψυχανάλυση: πέρα από κόρη μιας
εμβληματικής φυσιογνωμίας στην ιστορία της ψυχανάλυσης, είναι
πρόεδρος του Ινστιτούτου του Φροϋδικού Πεδίου, καθώς επίσης
παντρεμένη με τον Ζακ-Αλέν Μιλέρ, πρόεδρο της Παγκόσμιας Εταιρείας
Ψυχανάλυσης.
Η «κοφτερή πλευρά»
Αδύνατη, χαμογελαστή, λαλίστατη και φανατική φίλη του καπνού, η
Μιλέρ επισκέφθηκε την Αθήνα για να παρευρεθεί στα εγκαίνια της
λειτουργίας του Κέντρου Ψυχαναλυτικών Ερευνών. Ανατρέχοντας στα
δύσκολα χρόνια της δημιουργίας του Φροϋδικού Πεδίου το 1979,
δεδομένου ότι δύο μόλις χρόνια μετά ο Λακάν πέθανε, η Μιλέρ τον
διαδέχθηκε στην προεδρία σε μία, όπως είπε, «στιγμή κρίσης». «Την
περίοδο του θανάτου του δεν υπήρχε καμία σχολή σαν κι αυτές που
σήμερα ονομάζουμε «λακανικού προσανατολισμού» και το Ινστιτούτο του
Φροϋδικού Πεδίου ήταν ακόμα σε πολύ πρώιμο στάδιο για να μπορεί να
δοκιμαστεί χωρίς την παρουσία του».
Τελικώς, τον Ιούλιο του 1980 πραγματοποιήθηκε στο Καράκας μια
πρώτη διεθνής συνάντηση για να ακολουθήσει μια δεύτερη το 1982, στο
Παρίσι (όπως το είχε ορίσει ο ίδιος ο ιδρυτής), πλην όμως σε αυτή
τη δεύτερη συνάντηση ο Λακάν δεν ήταν πια παρών.
Προηγουμένως, ο μεγάλος θεωρητικός είχε ιδρύσει στο Παρίσι το
1964 τη Φροϊδική Σχολή του Παρισιού, μετά την αποπομπή του από τη
Διεθνή Ψυχαναλυτική Εταιρεία ένα χρόνο πριν. Ηδη από τότε, βασικό
αίτημα ήταν να αποκατασταθεί η «κοφτερή πλευρά του φροϊδικού
έργου».
Φάρμακα και κατάθλιψη
Πέρα από το χρονικό της δημιουργίας του Φροϋδικού Πεδίου, η
Μιλέρ έχει πολλά να πει και για τη διεθνή κρίση. «Σε εποχές
κρίσης», σχολιάζει, «μεταβάλλεται αυτό που ο Λακάν ονομάζει
«συμβολική τάξη». Ενα βασικό σύμπτωμα είναι, π.χ., η επιθετικότητα
των νέων. Κι αυτό διότι δεν έχουν πλέον την αίσθηση ότι μπορούν να
απευθυνθούν σε μια συμβολική τάξη με συνοχή. Αυτή η επιθετικότητα
των νέων εκφράζει μιαν απελπισία. Εξηγείται και εν μέρει από την
επιθετικότητα που δέχονται από τις γενιές, οι οποίες έχουν
επωμιστεί και εκφράζουν τη συμβολική τάξη. Στην επιθετικότητα θα
προσέθετα και την κατάθλιψη αλλά και την τοξικομανία. Ειδικά για
την κατάθλιψη όμως, θα ήθελα να τονίσω ότι οι λεγόμενες εκστρατείες
εναντίον της κατάθλιψης που έχουμε ζήσει στη Γαλλία και σε άλλες
χώρες της Ευρώπης -δεν ξέρω για την Ελλάδα- ήταν στην ουσία
εκστρατείες εταιρειών για να πουλήσουν περισσότερα φάρμακα.
»Γενικά, το πρόβλημα είναι ότι σήμερα οι άνθρωποι καλούνται να
καταναλώσουν περισσότερο από ποτέ εν απουσία των συμβολικών
ιδανικών που ήταν σημεία αναφοράς μέχρι πριν από μερικά χρόνια.
Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι ο λακανικός προσανατολισμός διέπεται από
νοσταλγία για την παλαιότερη συμβολική τάξη, άξονας της οποίας ήταν
η έννοια του πατέρα. Ο λακανικός προσανατολισμός επικεντρώνεται στα
αιτήματα και στις συνέπειες που έχει η εποχή πάνω στο
υποκείμενο».
Κατά τη Μιλέρ, «Η ψυχανάλυση δεν προσφέρει συμβολικές λύσεις
ούτε υπόσχεται την ευτυχία για όλους, όπως κάνουν οι πολιτικοί
χωρίς να το πιστεύουν ούτε οι ίδιοι. Ο λακανικός προσανατολισμός
είναι απολύτως φροϋδικός σε αυτό το σημείο: ο πολιτισμός
συνοδεύεται από δυσφορία».
Παγκοσμιοποίηση
Η Μιλέρ βρίσκει πολύ θετικό το ότι η «ψυχανάλυση αρχίζει να
διεισδύει σε χώρες όπου δεν είχε παρουσία έως τώρα: είναι η θετική
όψη των πολλών δυσάρεστων πτυχών της παγκοσμιοποίησης. Στο πλαίσιο
του Φροϋδικού Πεδίου έχουν σχηματιστεί ομάδες εργασίας σε χώρες του
πρώην ανατολικού μπλοκ. Επίσης, η Κίνα, η Τουρκία -που ακόμη δεν
είναι μια πλήρως δημοκρατική χώρα- ανοίγονται προς την ψυχανάλυση.
Ισως αυτό να είναι δείγμα αρχής εκδημοκρατισμού αυτών των χωρών. Το
βέβαιο είναι ότι η ψυχανάλυση ανταποκρίνεται στη δυσφορία που
αναδύεται πια σε αυτές τις χώρες.
»Από την άλλη, έχουμε και την περιπέτεια της Σύριας Ραφάχ
Νασέντ. Συνελήφθη στη Συρία ως η πρώτη ψυχαναλύτρια της χώρας,
επειδή έκανε ομάδες εργασίας γύρω από τον φόβο. Το Φροϋδικό Πεδίο
διοργανώνει παγκόσμια εκστρατεία προκειμένου να απελευθερωθεί. Δεν
είναι λακανική, δεν την ξέρουμε προσωπικά, αλλά είναι ένα τυπικό
παράδειγμα του γεγονότος, ότι μια χώρα στην οποία κυριαρχεί ο
στρατιωτικός νόμος, δεν ανέχεται να υπάρχει η ψυχανάλυση ως
διαδικασία ελεύθερου συνειρμού και αυτεπίγνωσης, που μοιραία οδηγεί
και στον ελεύθερο στοχασμό». Τα καλά νέα είναι ότι η Νασέντ
απελευθερώθηκε τελικά.
Το «20ό Σεμινάριο» του Ζακ Λακάν
Παρών στη συζήτησή μας με τη Ζ. Μιλέρ ήταν και ο
ψυχίατρος-ψυχαναλυτής Βλάσσης Σκολίδης, ο οποίος βοήθησε σημαντικά
ως διερμηνέας. Λίγες ημέρες αργότερα, εκδόθηκε στα ελληνικά, από
τις εκδόσεις Ψυχογιός, το «Encore. Ακόμη, κι άλλο – Σεμινάριο 20»
του Ζακ Λακάν, σε μετάφραση του Βλάσση Σκολίδη. Η διδασκαλία του
Λακάν παρέμεινε πάντα προφορική και τα σεμινάριά του άρχισαν να
εκδίδονται σταδιακά, κυρίως μετά το θάνατό του, από τον Ζακ Αλέν
Μιλέρ, στον οποίο ο Λακάν άφησε το «πνευματικό κληροδότημα» και την
«υποχρέωση» να τα φέρει σε ένα «γραπτό επίπεδο» (ξεκινώντας από τις
ηχογραφήσεις τους) και να τα εκδώσει.
Οπως μας είπε ο Β. Σκολίδης, «ο Λακάν δίδασκε σταθερά επί σειράν
ετών και στο τέλος, εξέδιδε το σεμινάριο της χρονιάς σε ένα βιβλίο.
Το συγκεκριμένο σεμινάριο καλύπτει κυρίως το ζήτημα της
σεξουαλικότητας, κυρίως της γυναικείας.
Πιο γενικά, πραγματεύεται τις σχέσεις των δύο φύλων. Η
ψυχανάλυση ξεκινάει από την ιδέα ότι υπάρχει δυσαρμονία μεταξύ των
δύο φύλων και όχι αρμονία. Το ένα δεν είναι συμπληρωματικό του
άλλου. Υπάρχει μια ασυμβατότητα του ενός φύλου με το άλλο και το
θέμα είναι πώς διαχειρίζεται κανείς αυτή την ασυμβατότητα στην
πορεία της ζωής του, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι υπάρχει κάποιο
pattern φυσιολογικού ζευγαριού.
Το γεγονός ότι είμαστε έμφυλοι μας καθορίζει ως προς τη ματιά
μας απέναντι στη σεξουαλικότητα. Εχει να κάνει με τη σχέση που
έχουμε με την απόλαυση, με το πώς δηλαδή προσλαμβάνει κανείς τη ζωή
του: ηδονή, ευχαρίστηση αλλά και δυσαρέσκεια, πόνος. »Αποτελεί
σεμινάριο καμπής, καθώς από αυτό το σημείο και μετά, ο Λακάν
τροποποιεί τη θεωρητική του προσέγγιση και καινοτομεί».
Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ