Την προηγούμενη Κυριακή («Καθημερινή» 20-7-2014) ο Πάσχος Μανδραβέλης έγραψε ένα πολύ ενδιαφέρον άρθρο με το οποίο άσκησε κριτική στη διαδομένη αντίληψη πως το «ΠΑΣΟΚ φταίει για όλα», ειδικότερα για τη χρεοκοπία και την κρίση χρέους. Βασική του θέση είναι πως, αν και το ΠΑΣΟΚ ευθύνεται για το διογκωμένο κράτος της δεκαετίας του ’80, το βασικό θέμα της χώρας δεν βρίσκεται εκεί καθώς και άλλα ευρωπαϊκά κράτη αντιμετώπισαν παρόμοια ζητήματα και τα έλυσαν. Το βασικό πρόβλημα είναι το συγκεντρωτικό και πατερναλιστικό κράτος, που όμως δεν είναι εφεύρεση του ΠΑΣΟΚ. Αυτό συγκροτήθηκε εν προκειμένω την περίοδο της μεταξικής δικτατορίας και ενισχύθηκε ιδιαίτερα στα μετεμφυλιακά χρόνια, ακριβώς γιατί όχι μόνο εξυπηρετούσε τις πελατειακές ανάγκες των πατρώνων (πολιτικό προσωπικό), αλλά κυρίως επειδή μπορούσε να εγγυηθεί πως δεν θα είχαν πρόσβαση στο Δημόσιο οι «δεύτερης κατηγορίας» αριστεροί πολίτες.
Ουσιαστικά, η επιχειρηματολογία του Μανδραβέλη μεταφέρει τη συζήτηση από το μέγεθος του κράτους (για το οποίο όλοι συμφωνούμε πως οι ευθύνες του ΠΑΣΟΚ στη διόγκωσή του είναι τερατώδεις) στην κομματοκεντρική και συγκεντρωτική φυσιογνωμία του, για την οποία οι Ελληνες σοσιαλιστές δεν φέρουν την κύρια ευθύνη. Οπως εύστοχα γράφει, «η πρόσληψη Πρασίνων ως αντιστάθμισμα στην κυριαρχία των Βένετων δεν απαντούσε στις ανάγκες του σύγχρονου Δημοσίου, αλλά σάμπως απαντούσε η διάρθρωση του Δημοσίου με τα πιστοποιητικά κοινωνικών φρονημάτων μετά τον Εμφύλιο;».
Η παραπάνω προσέγγιση ξεπερνά μια εύκολη ανάγνωση των αιτιών της κρίσης (στην οποία συχνά κάνουμε το λάθος να υποκύψουμε) για το «καταραμένο ΠΑΣΟΚ που κατέστρεψε την Ελλάδα» και επιχειρεί μια πιο μακροσκοπική και ψύχραιμη θεώρηση της λειτουργίας των κρατικών θεσμών. Υπό το παραπάνω πρίσμα, η Μεταπολίτευση είτε με εκκίνηση το 1974 (και το Σύνταγμα του 1975) είτε με σημείο αναφοράς το 1981 (και το Σύνταγμα του 1985) δεν συνιστά μια εκ του μηδενός θεσμική κατασκευή, αλλά αποτελεί περισσότερο μια συνέχεια της προηγούμενης περιόδου.
Οι συνέχειες που εντοπίζει ο Μανδραβέλης στο ελληνικό κράτος από την προδικτατορική περίοδο στη Μεταπολίτευση είναι υπαρκτές. Ο πελατειασμός, ο έντονος κομματικός έλεγχος πάνω στις δομές και ο συγκεντρωτικός χαρακτήρας του κράτους είναι στοιχεία που αναπαράγονται διαρκώς τα τελευταία ογδόντα χρόνια. Το χειρότερο όμως είναι πως για την πλειονότητα της κοινωνίας και των διαμορφωτών κοινής γνώμης ο συγκεντρωτισμός και η γραφειοκρατική αυταρχική λειτουργία συνιστούν «πρόοδο» και «εκσυγχρονισμό». Λόγω του έντονου πελατειασμού και της έλλειψης εμπιστοσύνης στους ανθρώπους αυτής της χώρας, το πολιτικό σύστημα αλλά και η ίδια η κοινωνία προτιμούν ένα συγκεντρωτικό, και ενδεχομένως βλακώδες, αλλά «αδιάβλητο» στη λειτουργία του Δημόσιο από ένα ευέλικτο, αποκεντρωμένο και πραγματικά σύγχρονο κράτος.
Ομως, όσο λάθος είναι να θεωρήσουμε τη μεταπολίτευση, μια εντελώς καινούργια κατάσταση όπου οι πολιτικοί πρωταγωνιστές «χτίζουν εκ του μηδενός», άλλο τόσο εσφαλμένο είναι, κατά τη γνώμη μου, να μην υπογραμμίσουμε τις τομές της σε σχέση με το παρελθόν. Προφανώς δεν στέκομαι μόνο στις τομές που όλοι αμέσως αντιλαμβανόμαστε: δημοκρατική πολιτική σταθερότητα, φιλελεύθερο-πλουραλιστικό συνταγματικό πλαίσιο, εξευρωπαϊσμός. Αναφέρομαι στη σημασία των αλλαγών που έγιναν στο επίπεδο των νοοτροπιών και της «κυρίαρχης» ιδεολογίας.
Εν συντομία η θέση μου είναι πως το 1981 είναι καθοριστικό για την εξέλιξη των πραγμάτων καθώς η άνοδος του ΠΑΣΟΚ στην εξουσία δεν σηματοδότησε μόνο μια κυβερνητική αλλαγή αλλά μια σημαντική ιδεολογική μεταβολή, που διαχύθηκε στην ελληνική κοινωνία. Ο εξισωτισμός ως ιδεολογία, δημόσια πολιτική και κοινωνική πρακτική κυριάρχησε μέσα στους θεσμούς του κράτους. Το κράτος γίνεται ο βασικός εγγυητής του εξισωτισμού και γι’ αυτό επεκτείνεται ασυγκράτητα προς κάθε κατεύθυνση. Η κατάργηση κάθε έννοιας αξιοκρατίας και η απονομιμοποίηση της διοικητικής ιεραρχίας προς όφελος κυρίως της κομματικής και συνδικαλιστικής εξουσίας είχαν επιπλέον ως αποτέλεσμα τη ριζική μεταβολή του εργασιακού ήθους μέσα στη δημόσια διοίκηση. Η έννοια του καλού υπαλλήλου εξανεμίστηκε. Ολοι γίνονται απλώς συνάδελφοι. Οι συνέπειες είναι πραγματικά βαθιές και μακροχρόνιες: για παράδειγμα, όλα τα σημερινά προβλήματα γύρω από τον θεσμό της αξιολόγησης είναι αποτέλεσμα αυτής της αλλαγής κουλτούρας.
Υπό αυτήν την οπτική, η εκλογή του 1981 υπήρξε κάτι πολύ περισσότερο από μια απλή κυβερνητική αλλαγή. Αποτέλεσε την αφετηρία ευρύτερων μεταβολών τόσο στη σφαίρα της διακυβέρνησης όσο και στο επίπεδο των κοινωνικών νοοτροπιών που βρήκε πρόθυμους μιμητές και στην αντίπαλη παράταξη στρατόπεδο. Αποτέλεσε ένα κακό παράδειγμα για το πώς μπορείς να διατηρηθείς στην εξουσία με υποσχέσεις, κομματικό έλεγχο της κρατικής μηχανής και διασπάθιση των χρημάτων των φορολογουμένων.
Με άλλα λόγια, είναι αλήθεια πως η ερμηνεία «για όλα φταίει το ΠΑΣΟΚ» είναι πολύ απλοϊκή και αναμφίβολα βολική για πολλούς. Από την άλλη, όμως, το 1981 έφερε μια αλλαγή κουλτούρας που επηρέασε έντονα τους θεσμούς και τις συνέπειές της βιώνουμε μέχρι σήμερα.
* Ο κ. Νίκος Μαραντζίδης είναι αναπληρωτής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας και επισκέπτης καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Καρόλου στην Πράγα και στο Πανεπιστήμιο της Βαρσοβίας.