Γιατί μερικά κράτη αποτυγχάνουν, ενώ άλλα ευημερούν; Γιατί χώρες όπως οι ΗΠΑ και η Νότια Κορέα δημιουργούν πρωτοποριακά τεχνολογικά προϊόντα ενώ άλλες απλώς τα καταναλώνουν χωρίς να παράγουν καινοτομία; Γιατί μερικές χώρες μαστίζονται από ανεργία και χαμηλή ανάπτυξη, ενώ άλλες θεωρούνται εργασιακά «Ελ Ντοράντο»; Πόσο «τεμπέληδες» είναι οι Ελληνες και πόσο φταίει το υποτροπικό κλίμα του Μεξικού για τα υψηλά επίπεδα ανομίας στη χώρα; Τελικά, τι καθορίζει την επιτυχία ή την αποτυχία των κρατών;
Δύο κορυφαίοι οικονομολόγοι της εποχής μας, ο James Robinson του Χάρβαρντ και ο Daron Acemoglou του ΜΙΤ, ύστερα από έρευνα 20 ετών δίνουν απαντήσεις στο βιβλίο τους «Why Nations Fail» (Γιατί τα κράτη αποτυγχάνουν), ένα παγκόσμιο μπεστ-σέλερ που θεωρείται σταθμός στην παγκόσμια βιβλιογραφία για την οικονομική ανάπτυξη. Κατά τους δύο επιστήμονες, το πρόβλημα και οι λύσεις βρίσκονται στους θεσμούς και στα κίνητρα που δημιουργούνται μέσα από αυτούς.
Πάνε πια οι θεωρίες περί κοινωνικής οκνηρίας, κουλτούρας ανομίας ή γεωγραφίας. Δεν είναι ότι οι Ελληνες είναι τεμπέλης λαός ή ότι ο ήλιος και οι παραλίες επηρεάζουν καθοριστικά την ορθή λειτουργία του κράτους, και, τέλος, όχι, η ανοργανωσιά και η διαφθορά του Δημοσίου δεν επηρεάζονται από την έφεσή μας στα πανηγύρια και τη διασκέδαση. Για να ξεκαθαριστεί καλύτερα ποιοι θεσμοί δημιουργούν μια πιο πλατιά ευημερία, ευκαιρίες για όλους, για να το πούμε πιο απλά, οι συγγραφείς χρησιμοποιούν δύο όρους – περιεκτικός θεσμός (inclusive institution) και εξορυκτικός θεσμός (extractive institution).
Συναντήσαμε τον καθηγητή James Robinson στην έδρα του στο Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ στη Βοστώνη πριν από λίγο καιρό, για να συζητήσουμε λίγο πιο διεξοδικά τη θεωρία τους.
– Θέλοντας να εξηγήσουμε με απλούστερους όρους τις έννοιες «περιεκτικός θεσμός» (inclusive institution) και «εξορυκτικός θεσμός» (extractive institution), μπορούμε χάριν ευκολίας να τους ονομάσουμε «μη διεφθαρμένους» και «διεφθαρμένους» θεσμούς;
– Οχι, διαφωνώ κάθετα. Είναι μια ερώτηση που μου γίνεται συχνά, αλλά είναι εντελώς λάθος παραλληλισμός. Η διαφθορά είναι το σύμπτωμα των εξορυκτικών θεσμών, δεν είναι ο λόγος που κράτη αποτυγχάνουν. Δεν ευθύνεται η κουλτούρα ενός έθνους ή η άγνοια των πολιτικών για την οικονομική δυσπραγία. Φταίνε οι θεσμοί, πολιτικοί και οικονομικοί, όπως έχουν διαμορφωθεί μέσα από τους αιώνες και παράγουν στρεβλά κίνητρα. H διαφθορά δεν είναι ο λόγος που στην Ελλάδα δεν έχετε ευημερία ως χώρα. Η διαφθορά προκαλείται από τα λάθος κίνητρα που υπάρχουν και προκαλούν την ευημερία μιας μικρής ελίτ.
– Δηλαδή, οι περιεκτικοί θεσμοί επιτρέπουν και επικροτούν τη συμμετοχή της πλειονότητας του πληθυσμού στις οικονομικές δραστηριότητες της χώρας, περιέχουν μέσα τους τα στοιχεία που δημιουργούν κίνητρα για μια πλατιά ευημερία, σωστά;
– Ακριβώς. Χώρες με τέτοιους θεσμούς είναι π.χ. η Αυστραλία ή οι Ηνωμένες Πολιτείες, οι οποίες αξιοποιούν στο έπακρο τα δημιουργικά ταλέντα τους, υπάρχει πιο δίκαιη κατανομή εισοδήματος, ενδυναμώνοντας ένα ευρύ τμήμα της κοινωνίας και κάνοντας το πολιτικό πεδίο προσβάσιμο σε όλους.
– Ετσι περιορίζεται το τι μπορεί κανείς να επιτύχει με σφετερισμό της πολιτικής εξουσίας και κατάχρηση των πόρων.
– Η κατάχρηση των πόρων δίνει κίνητρο για να δημιουργηθούν εξορυκτικοί θεσμοί που είναι σχεδιασμένοι με τέτοιο τρόπο ώστε να απομυζούν το εισόδημα και τον πλούτο από την πλειονότητα του κόσμου προς όφελος της άρχουσας ελίτ. Οι αγορές μπορεί να κυριαρχούνται από λίγες επιχειρήσεις, που χρεώνουν εξωφρενικές τιμές και αποκλείουν την είσοδο των πιο αποτελεσματικών ανταγωνιστών, καθώς και των νέων τεχνολογιών.
– Πολλά από αυτά που περιγράφετε είναι η καθημερινότητά μας στην Ελλάδα. Τι μπορείτε να μας πείτε για τη χώρα μας;
– Γνωρίζω για την κατάσταση μόνο από αυτά που διαβάζω. Γνωρίζετε ότι στην Αμερική δεν υπάρχει ούτε ένας πολιτικός οικονομολόγος που να εξειδικεύεται στην Ελλάδα;
– Καιρός να βρείτε έναν διδακτορικό φοιτητή που να εξειδικευθεί λοιπόν στην Ελλάδα υπό την επίβλεψή σας.
– Γιατί όχι. Καλή ιδέα.
Θέσπιση κανόνων προς όφελος της κοινωνίας
– Επιστρέφοντας για λίγο στο βιβλίο σας, διακρίνω πολύ μεγάλη, δεν θέλω να πω υπέρμετρη, έμφαση στον τρόπο που επιτρέπουν οι εκάστοτε θεσμοί να δημιουργηθεί πλούτος. Είναι αλήθεια; Και αν ναι, γιατί δίνετε τέτοια έμφαση στο πώς δημιουργείται ο πλούτος;
– Είναι αλήθεια. Η έμφαση δίνεται διότι τα παραδείγματα απόκτησης πλούτου απορρέουν αλλά και επηρεάζουν καταλυτικά τους θεσμούς από τους οποίους έχουν προέλθει. Ας δούμε δύο χαρακτηριστικά παραδείγματα: τον Μπιλ Γκέιτς, το γνωστό Αμερικανό δισεκατομμυριούχο, και τον Κάρλος Σλιμ, τον Μεξικανό μεγιστάνα (σ.σ.: οι υπ’αριθμόν 1 και υπ’αριθμόν 2 πιο πλούσιοι άνθρωποι του πλανήτη). Και οι δύο αυτοδημιούργητοι με αμύθητες περιουσίες. Ο πρώτος όμως δημιούργησε την περιουσία του βασιζόμενος στην ανάπτυξη τεχνολογίας και καινοτομίας, είχε πρόσβαση σε φτηνή χρηματοδότηση, ανέπτυξε συνεργασίες με καταρτισμένα άτομα, καινοτόμησε, δημιούργησε, πλούτισε. O Κάρλος Σλιμ αντίστοιχα δημιούργησε την περιουσία του βασισμένος στις στενές σχέσεις που είχε με τις κυβερνήσεις του Μεξικού, στα μονοπώλια που εκμεταλλεύτηκε και στη διαφθορά, βασίστηκε στις πελατειακές σχέσεις. Οταν ο Κάρλος Σλιμ όμως προσπάθησε να διεισδύσει στην αμερικανική αγορά, απέτυχε παταγωδώς γιατί δεν είχε μάθει να παίζει με πιο διαφανείς όρους.
– Ναι αλλά και ο Μπιλ Γκέιτς κατηγορήθηκε για μονοπώλιο…
– Πολύ σωστά το είπατε, κατηγορήθηκε, δικάστηκε και πλήρωσε ένα πρόστιμο. Αυτό ακριβώς επιβεβαιώνει πως οι σωστοί θεσμοί, οι περιεκτικοί θεσμοί, παίζουν συνεχώς πολύ σημαντικό ρόλο στο κατά πόσον λειτουργεί ή όχι ένα κράτος, μια κοινωνία.
– Ο Κάρλος Σλιμ λοιπόν βασίστηκε σε κάτι που είναι παγιωμένο χρόνια στην ελληνική κοινωνία, τις λεγόμενες πελατειακές σχέσεις. Στην Ελλάδα είναι μεγάλη η μερίδα του κόσμου που πιστεύει πως τέτοιου είδους «ετατισμός» πρέπει να εκλείψει, πώς όμως μπορεί; Υπάρχει τρόπος μια χώρα που έχει εξορυκτικούς θεσμούς να αντιστρέψει την κατάσταση;
– Ναι, υπάρχουν παραδείγματα επιτυχίας. Η Μποτσουάνα, το 1966 όταν ανεξαρτητοποιήθηκε από το Ηνωμένο Βασίλειο, ήταν η πιο φτωχή χώρα της υποσαχάριας Αφρικής. Μόνον 22 πολίτες της είχαν πανεπιστημιακή μόρφωση, μόνο 100 είχαν τελειώσει το σχολείο και είχε μόνο 12 χιλιόμετρα «κανονικούς» δρόμους. Σήμερα έχει το πιο υψηλό κατά κεφαλήν εισόδημα ανάμεσα στις χώρες της περιοχής, και έχει αποφύγει τους εμφύλιους πολέμους και τις στρατιωτικές επεμβάσεις που μαστίζουν άλλες χώρες της υποσαχάριας Αφρικής. Ο βασικός λόγος είναι οι πεφωτισμένοι πολιτικοί που είχε, οι οποίοι κατάφεραν να θεσπίσουν κανόνες προς όφελος της κοινωνίας. Σε αντίθεση με τις άλλες χώρες της Αφρικής, η Μποτσουάνα είναι η μόνη χώρα όπου, για παράδειγμα, τα λεγόμενα «ματωμένα» διαμάντια χρησιμοποιήθηκαν αποκλειστικά για το καλό του έθνους. Πεφωτισμένοι ηγέτες, πολιτικοί πατριώτες, που καταλαβαίνουν ότι θα μείνουν στην ιστορία μόνο αν κοιτάξουν το αληθινό συμφέρον του λαού τους και όχι το προσωπικό.