Ρεπορτάζ: ΚΩΣΤΑΣ ΟΝΙΣΕΝΚΟ, Φωτογραφίες: ENRI CANAJ
Αφγανοί σαν τον 40χρονο Ισαάκ έχουν ανοιχτόχρωμα γαλάζια μάτια, ένα χαρακτηριστικό που τους ξεχωρίζει από τους γειτονικούς λαούς, όπως τους Ιρανούς. Ο ίδιος λέει ότι γνώρισε για πρώτη φορά Ιρανούς όταν έφυγε από την πατρίδα του πριν από 14 χρόνια εξαιτίας του πολέμου και χρειάστηκε να διασχίσει παράνομα το Ιράν και την Τουρκία για να έρθει στην Ευρώπη. Ενα πρωινό της περασμένης εβδομάδας τον συναντήσαμε έξω από την καγκελόπορτα της Υπηρεσίας Ασύλου στις παλιές εγκαταστάσεις της ΕΡΤ, δίπλα στο υπουργείο Δημόσιας Τάξης, στο οποίο υπάγεται. Ο έλεγχος που περάσαμε μπαίνοντας είναι από τους πιο αυστηρούς για τα δεδομένα δημόσιας υπηρεσίας. Ενας νυχοκόπτης που έχει ξεχαστεί στην τσάντα «κατάσχεται» προσωρινά. Η διαδικασία είναι ίδια για Ελληνες και αλλοδαπούς.
Εξω από την πύλη περιμένουν περίπου 50 άτομα. Μετά την είσοδο, μπροστά στο περίπτερο όπου γίνεται η πρώτη καταγραφή, άλλοι τόσοι. Στο βάθος, η μεγάλη τέντα προσφέρει σκιά σε πάνω από 100 αλλοδαπούς που περιμένουν τη σειρά τους για να εξυπηρετηθούν καθισμένοι σε παγκάκια διαφόρων χρωμάτων. Το κάθε χρώμα έχει να κάνει με την εργασία για την οποία βρέθηκαν εδώ οι αλλοδαποί.
Το κόκκινο είναι το χρώμα της αγωνίας και στο παγκάκι αυτού του χρώματος κάθονται οι αιτούντες άσυλο περιμένοντας να περάσουν από συνέντευξη με κάποιον από τους χειριστές της υπηρεσίας. Βλέπουμε άντρες, γυναίκες με μικρά παιδιά, άτομα με μαντίλες και τουρμπάνια που έχουν εκτοπιστεί από τις χώρες τους και ζητούν πολιτικό άσυλο.
Η νέα Υπηρεσία Ασύλου λειτουργεί εδώ και πάνω από έναν χρόνο, σε αντικατάσταση της αποτυχημένης προσπάθειας που είχε γίνει νωρίτερα από την Αστυνομία να χειριστεί τα αιτήματα ασύλου στο πλαίσιο της Διεύθυνσης Αλλοδαπών. Ο λόγος που κινητοποιήθηκε το υπουργείο για να δημιουργήσει αυτήν τη νέα δομή για το άσυλο ήταν οι ευρωπαϊκές κυρώσεις που απείλησαν σοβαρά την αξιοπιστία της χώρας μας.
Χαρακτηριστικό είναι ότι πέρυσι το καλοκαίρι εκκρεμούσαν πάνω από 40.000 αιτήσεις ασύλου, ενώ από την έναρξη της νέας υπηρεσίας τον Ιούνιο του 2013 έχουν κατατεθεί περίπου 9.700 αιτήματα, από τα οποία έχουν απαντηθεί τα 6.544 και έχουν κριθεί θετικά το 21%. Πρόκειται για αιτήματα από πολίτες 77 διαφορετικών χωρών, ενώ μεγαλύτερο ποσοστό θετικών απαντήσεων αφορά πρόσφυγες από την Παλαιστίνη, τη Συρία, την Ερυθραία, το Σουδάν, τη Σομαλία, το Ιράν, την Αιθιοπία, το Αφγανιστάν, το Ιράκ, το Κογκό κ.ά. Μιλώντας για την υπηρεσία την οποία διευθύνει, η νομικός Μαρία Σταυροπούλου αναφέρεται στη στήριξη της πολιτικής ηγεσίας του υπουργείου Δημόσιας Τάξης, χάριν στην οποία ξεπεράστηκαν αρκετά εμπόδια για την ίδρυση και τη στελέχωσή της.
Απαντώντας στην κριτική που σε επιμέρους θέματα ασκείται από ορισμένες ΜΚΟ, η ίδια ζητάει από τις οργανώσεις να προσαρμόσουν τον δημόσιο λόγο τους στις μεγάλες προόδους που έχουν κάνει το τελευταίο διάστημα οι κρατικές υπηρεσίες που ασχολούνται με το ζήτημα της μετανάστευσης. Δείχνει να σκέφτεται αυτά που λέει την ώρα που μιλάει, ενώ με μια προσεκτικότερη ματιά φαίνεται περισσότερο αρραγής από την εύθραυστη εικόνα που βγάζει αρχικά. Ανθρωπος με βαθιές θεωρητικές και πρακτικές γνώσεις στα ζητήματα προσφύγων αλλά και αίσθηση καθήκοντος. Δείχνει να μαλακώνει όταν αναφέρεται στην προσπάθεια που καταβάλλουν καθημερινά οι υφιστάμενοί της, και κυρίως όταν μας εξηγεί την καρδιά της διαδικασίας παροχής πολιτικού ασύλου: τη συνέντευξη που παίρνουν οι χειριστές -όπως ονομάζονται- από τους αιτούντες άσυλο με σκοπό να τεκμηριώσουν την προσωπική ιστορία τους, τους κινδύνους που τυχόν διατρέχουν από την επιστροφή στη χώρα τους και τελικά το ίδιο το αίτημά τους για άσυλο.
Ο έλεγχος αξιοπιστίας και οι εξονυχιστικές συνεντεύξεις – τεστ
Απ’ όλων των ειδών τις συνεντεύξεις, οι συγκεκριμένες ίσως να είναι οι πιο δύσκολες. Οχι μόνον εξαιτίας της τεχνικής και των εξειδικευμένων γνώσεων που απαιτούνται για να γίνουν, αλλά κυρίως για την ευθύνη την οποία συνεπάγονται.
«Κατά τη διάρκεια της συνέντευξης εξετάζουμε πώς διηγείται την ιστορία του κάποιος αλλά και τι λέει αυτή η ιστορία. Εξετάζουμε την εσωτερική και την εξωτερική αξιοπιστία. Οσον αφορά το πρώτο, παρακολουθούμε αν, για παράδειγμα, η διήγηση έχει μια χρονολογική ροή, εάν υπάρχουν σε αυτή σοβαρές αντιφάσεις κ.λπ. Οσον αφορά την εξωτερική αξιοπιστία, προσπαθούμε να επιβεβαιώσουμε εάν τα στοιχεία τα οποία επικαλείται είναι πραγματικά», περιγράφει ο 37χρονος χειριστής Μάκης Καλαμάρης. Κατάγεται από τις Σέρρες και, όπως αρκετά από τα στελέχη της υπηρεσίας, έχει έρθει με μετάταξη από άλλη υπηρεσία του Δημοσίου.
«Πριν από τη συνέντευξη έχουμε στα χέρια μας τον φάκελο του αιτούντος με τα βασικά στοιχεία της ιστορίας του. Πάνω σε αυτά κάνουμε μια έρευνα διαβάζοντας κάποια πρόσφατη έκθεση σχετικά με τις συνθήκες που επικρατούν στο συγκεκριμένο μέρος του πλανήτη και φτιάχνουμε έναν σκελετό ερωτήσεων», συνεχίζει. «Υπάρχουν δύο μεγάλες βάσεις δεδομένων στις οποίες συγκεντρώνονται οι εκθέσεις που συντάσσουν διάφοροι φορείς σχετικά με τις χώρες των ανθρώπων που ζητούν άσυλο. Σε αυτές μπορεί να γίνεται λόγος για πολεμικές συγκρούσεις, για κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες, ακόμη και για συγκεκριμένα περιστατικά». Η Υπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ, οι εκθέσεις των υπηρεσιών ασύλου άλλων κρατών, ακόμη και ορισμένα αξιόπιστα ΜΜΕ μπορεί να αποτελέσουν πηγές για διασταύρωση όσων υποστηρίζει ο αιτών άσυλο.
Σε αυτήν τη συνέντευξη, ο Ισαάκ από το Αφγανιστάν, όπως μας λέει περιμένοντας τη σειρά του, θα μετέφερε την πεποίθησή του ότι οι Ταλιμπάν της περιοχής του θα επιχειρήσουν να τον σκοτώσουν εάν επιστρέψει. Μας λέει ότι γύρισε στο Αφγανιστάν πριν από λίγα χρόνια, ενώ είχε εν τω μεταξύ προλάβει να μάθει λίγα ελληνικά και να μείνει και για ένα διάστημα στη Σουηδία. Με την επιστροφή του στο Αφγανιστάν, αγόρασε ένα φορτηγάκι και ξεκίνησε να δουλεύει «μεταφορές – μετακομίσεις». Συνελήφθη από τους Ταλιμπάν καθώς μετέφερε «αμερικανικά» δορυφορικά πιάτα κατά παραγγελία ενός επιχειρηματία. Του πήραν το φορτηγό, αλλά ο ίδιος κατάφερε να ξεφύγει.
Οταν ολοκληρωθεί η συνέντευξη, ο χειριστής θα πρέπει να ξαναδεί όλα τα στοιχεία που επικαλείται ο αιτών άσυλο, να ελέγξει ότι χρειάζεται και να βγάλει την απόφασή του. Αυτή συνοδεύεται από αιτιολογική έκθεση στην οποία τεκμηριώνει την απόφαση με νομικά επιχειρήματα. «Εξετάζουμε εάν με βάσει αυτά που έχουμε δεχθεί ως αλήθεια το συγκεκριμένο άτομο εμπίπτει στον νομικό ορισμό του πρόσφυγα. Ακόμη και όταν υπάρχουν κάποιες αμφιβολίες, αυτές συνήθως ξεκαθαρίζουν κατά τη συγγραφή της αιτιολόγησης», εξηγεί ο χειριστής Μάκης Καλαμάρης. Ο αιτών μπορεί να προσκομίσει συνοδευτικά αποδεικτικά στοιχεία ή έγγραφα, ωστόσο τις περισσότερες φορές η απόφαση κρίνεται μόνο από την ιστορία που θα πει. Η «εύλογη πιθανότητα» να κινδυνεύει ο αιτών άσυλο είναι αρκετή για να πάρει το ειδικό καθεστώς ασύλου ή επικουρικής προστασίας, που είναι μια διαφορετική νομική μορφή διεθνούς προστασίας.
Χωρισμένοι ανά γεωγραφικές ζώνες
Το νομικό κομμάτι του ασύλου είναι ένα από τα τρία βασικά στοιχεία της εκπαίδευσης των χειριστών. Τα άλλα δύο είναι η τεχνική της συνέντευξης και η γνώση των χωρών καταγωγής των προσφύγων. Οι χειριστές ενημερώνονται για τις εξελίξεις στις χώρες που τους αφορούν, ακόμη και για μέρη άγνωστα στους περισσότερους από εμάς. Γι’ αυτόν τον λόγο έχουν χωριστεί ανάλογα με τις περιοχές επάνω στις οποίες εργάζονται.
Ο κ. Καλαμάρης είναι στην ομάδα χειριστών που ασχολούνται με την Κεντρική και Ανατολική Ασία. Υπάρχει η ομάδα που καλύπτει Μέση Ανατολή και Βόρεια Αφρική, κάποιοι καλύπτουν χώρες της Ευρώπης και Λ. Αμερικής (Γεωργία, Αλβανία, Δομινικανή Δημοκρατία, Ονδούρες, Κούβα) και μια ομάδα την Υποσαχάρια Αφρική. Σε αυτή την ομάδα ανήκει ο 38χρονος Τάσος Γκιουζέπας, απόφοιτος Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών του ΠΑΜΑΚ, κάτοχος μεταπτυχιακού και διδακτορικού τίτλου στις διεθνείς σχέσεις.
Μαζί με τον κ. Καλαμάρη ήταν στην πρώτη ομάδα των χειριστών. «Ηρθα χωρίς να ξέρω καλά τι είναι αυτό που θα κάνω. Επρεπε να μάθω, να βρω πηγές. Στην Ελλάδα έχει εκδοθεί μόλις ένα βιβλίο για την ιστορία της Αφρικής από τις εκδόσεις Αίολος και αυτό είναι εξαντλημένο. Επρεπε όμως να μάθω, όχι μόνο για τις συγκρούσεις στην περιοχή αλλά και για την ανθρωπογεωγραφία, τις ιδιαιτερότητες», μας λέει και αρχίζει να εξιστορεί αυτές τις ιδιαιτερότητες. Μας λέει για την ατελείωτη στρατιωτική θητεία στην Ερυθραία, η οποία έχει διαμάχη με την Αιθιοπία, τις ανοιχτές συγκρούσεις στο Σουδάν, το διαλυμένο κράτος της Σομαλίας, τις συμμορίες και τη θέση της γυναίκας στην Τανζανία, το «μίσος» του κράτους του Καμερούν απέναντι στις σεξουαλικές μειονότητες.
Σταματάει την αφήγηση και χαμογελάει όταν έρχεται η ώρα να μιλήσει για τη Νιγηρία που «είναι σαν δέκα κράτη μαζί» και συνεχίζει εξιστορώντας τις ένοπλες συγκρούσεις γεωργών με κτηνοτρόφους για ένα κομμάτι γης στη κεντρική Νιγηρία, το δουλεμπόριο γυναικών στη Μπενίν, τις συμμορίες πετρελαίου στο Δέλτα του Νίγηρα, τα ανοιχτά εδαφικά προβλήματα με το Καμερούν, τις συμμορίες μαγείας, την Μπόκο Χαράμ στον βορρά. Αυτά και άλλα τόσα ζητήματα που αναγκάζουν ανθρώπους να φύγουν από το σπίτι τους, να διασχίσουν χιλιάδες χιλιόμετρα και να ζητήσουν άσυλο στην Ευρώπη.
«Ακούμε και συσσωρεύουμε πόνο, γελάμε και κλαίμε μαζί»
Αυτές οι περιγραφές δύσκολα αφήνουν αδιάφορο κάποιον, ιδιαίτερα όταν τις ακούει από τους ανθρώπους που έζησαν τα γεγονότα.
Οι χειριστές καλούνται να πάρουν αποφάσεις έχοντας ακούσει πρώτα μερικές πολύ φρικτές ιστορίες. Κατά την επίσκεψή μας στην Υπηρεσία Ασύλου, συναντήσαμε έναν ομοφυλόφιλο Πακιστανό, ο οποίος απειλούσε να αυτοκτονήσει εάν δεν του όριζαν άμεσα ημερομηνία για συνέντευξη επειδή έχει «βαρεθεί να ζει διωγμένος», έναν Αφγανό που υποστηρίζει ότι αποτελεί στόχο των Ταλιμπάν, πατέρα με μικρά παιδιά που πάλεψε με τα κύματα στο Αιγαίο και τώρα θέλει να βρει τη γυναίκα του σε άλλη ευρωπαϊκή χώρα. Αρκετοί από τους αιτούντες άσυλο είναι θύματα βασανιστηρίων, άλλοι έχουν δει συγγενείς τους να δολοφονούνται.
«Ακούς και συσσωρεύεις ιστορίες φρίκης. Στην αρχή ήταν πολύ δύσκολο, βγαίναμε όλοι εξαντλημένοι, προσπαθούσαμε να βοηθήσουμε ο ένας τον άλλον», εξηγεί ο κ. Γκιουζέπας, διευκρινίζοντας ότι μια συνέντευξη μπορεί να διαρκέσει ακόμη και 4 ώρες ή και να συνεχίσει την επόμενη ημέρα.
«Ενας Ιρανός είχε πάει εκδρομή με τη φίλη του και διανυκτέρευσε κάπου, γεγονός που θεωρείται ανήθικο για τα δεδομένα της χώρας. Συνελήφθη, πέρασε ένα βράδυ στο κρατητήριο και τιμωρήθηκε με 40 βουρδουλιές. Οταν του είχα ζητήσει να μου περιγράψει αυτά που είχε υποστεί, δεν είχε θυμηθεί εξαρχής το συγκεκριμένο περιστατικό καθώς το θεωρούσε κάτι το μη άξιο αναφοράς, κάτι φυσιολογικό», θυμάται για μία από τις περίπου 80 συνεντεύξεις που είχε πάρει ο κ. Καλαμάρης.
Στη συνέχεια, εξιστορεί περιγραφές από βασανιστήρια που του είχαν κάνει συμμετέχοντες στο Πράσινο Κίνημα του Ιράν και την απάθεια με την οποία Σύρες γυναίκες διηγούνταν μερικές από τις πιο σκληρές σκηνές που μπορεί να ζήσει ένας άνθρωπος στη ζωή του.
Ο κ. Καλαμάρης, όπως και ο κ. Γκιουζέπας, κάνουν λόγο για ένα πολύτιμο συμπέρασμα στο οποίο έχουν καταλήξει μέσα από τις ιστορίες που έχουν ακούσει από τους πρόσφυγες. «Οσο προχωράει αυτή η διαδικασία, μαθαίνεις να εκτιμάς πολύ καλύτερα αυτό που έχεις. Εχω καταλήξει ότι είναι ανεκτίμητο αγαθό να μένεις σε μια Δημοκρατία. Μελετώντας τις περιπτώσεις των ανθρώπων που ζητούν άσυλο, καταλαβαίνεις ότι η οικονομική δυσπραγία συνυπάρχει με την ανελευθερία. Αυτό είναι κάτι που φαίνεται πολύ έντονα στους Αφρικανούς. Είναι πολύ λιγότεροι εκείνοι που φεύγουν από μια δημοκρατική χώρα, ακόμη κι αν είναι φτωχή. Επίσης, χώρες που καταρρέουν οικονομικά επανέρχονται αργά ή γρήγορα. Χώρες που χάνουν τη δημοκρατία δεν επανέρχονται» λέει ο κ. Γκιουζέπας.
Στο προαύλιο της υπηρεσίας Ασύλου, κάτω από τη μεγάλη τέντα, δεκάδες άτομα περιμένουν τη σειρά τους, ακόμη και την ώρα που αποχωρούμε. Ορισμένοι βρίσκονται εκεί για να περάσουν από συνέντευξη και κάποιοι για να ενημερωθούν για το αποτέλεσμα. Μια θετική απόφαση είναι συνήθως στιγμή ιδιαίτερης χαράς τόσο για τους πρόσφυγες όσο και για τους εργαζομένους της υπηρεσίας. «Μια μέρα ακούσαμε τις φωνές χαράς κάποιου που μόλις έμαθε ότι η απόφασή του ήταν θετική», θυμάται η συντονίστρια του χώρου υποδοχής Αγγελική Παπαναγιώτου. «Οταν βγήκε, τον χειροκροτήσαμε. Ετσι νιώσαμε εκείνη τη στιγμή. Γελάμε και κλαίμε μαζί».