Σε διάστημα εκατοντάδων χιλιάδων χρόνων, οι νομάδες της Κατώτερης Παλαιολιθικής Εποχής επέστρεφαν ξανά και ξανά στο νότιο τμήμα της σημερινής Λέσβου. Η παραποτάμια πεδιάδα στη θέση Ροδαφνίδια ίσως αποτελούσε ιδανική τοποθεσία για μια ανάπαυλα από τις αέναες περιπλανήσεις τους, ένας επίγειος παράδεισος όπου έβρισκαν σε αφθονία τροφή, νερό και πρώτες ύλες για τα εργαλεία τους. Μπορεί όμως και να παγιδεύονταν εκεί άθελά τους, όταν οι πάγοι έλιωναν και η άνοδος της στάθμης της θάλασσας «έκλεινε» τη δίοδο από και προς την Ασία. Αυτό είναι ένα από τα κρίσιμα ερωτήματα στα οποία αναζητά απαντήσεις η ερευνητική ομάδα του Πανεπιστημίου Κρήτης με επικεφαλής την αναπληρώτρια καθηγήτρια Προϊστορικής Αρχαιολογίας Νένα Γαλανίδου.
Μετά την ολοκλήρωση της φετινής, τρίτης ανασκαφικής περιόδου στα Ροδαφνίδια, στο Λισβόρι της Λέσβου, οι ερευνητές έχουν στα χέρια τους σειρά μοναδικών ευρημάτων, καθώς και τα πρώτα αποτελέσματα των χρονολογήσεων, που προκαλούν δέος ακόμη και στους «αμύητους»: Η ηλικία του ανώτερου από τα διαδοχικά στρώματα, τα οποία έχουν αποκαλυφθεί σε αγρούς της περιοχής, αγγίζει τα 200 χιλιάδες χρόνια. Το δεύτερο στρώμα, σε βάθος έως και 2,5 μέτρων από την επιφάνεια του εδάφους, είναι τουλάχιστον 475 χιλιάδων ετών, ενώ ακόμη παλαιότερο είναι το τρίτο, πλούσιο σε ευρήματα, στρώμα, που ανασκάφηκε φέτος και η χρονολόγησή του αναμένεται μέσα στο 2015.
Ανάμεσα στα εκατοντάδες λίθινα εργαλεία, που έχουν έρθει στο φως στα Ροδαφνίδια,ξεχωρίζουν περισσότερα από 60 μεγάλα κοπτικά εργαλεία, όπως χειροπελέκεις, κοπείς και τεράστια ξέστρα της Κατώτερης Παλαιολιθικής Εποχής – όταν ο απολογισμός μισού αιώνα παλαιολιθικών ερευνών στην Ελλάδα ήταν λιγότερα από δέκα αντίστοιχα ευρήματα. Επιπλέον, για πρώτη φορά στον ελλαδικό χώρο, την ευρύτερη περιοχή των Βαλκανίων και της μεσογειακής Τουρκίας, ανακαλύπτουμε «χειροπελέκεις προερχόμενους από ένα κλειστό και καλά χρονολογημένο στρώμα», εξηγεί η κ. Γαλανίδου. Οι κοντινότερες ομόλογες θέσεις βρίσκονται στην Καππαδοκία, τη Συρία και το Ισραήλ, ενώ στη δυτική Τουρκία, που την εποχή των παγετώνων συνδεόταν με τη Λέσβο μέσω μιας λωρίδας ξηράς, τα αντίστοιχα ευρήματα είναι μόνο σποραδικά.
Από την έναρξη της ανασκαφής, το 2012, έχουν διανοιχθεί 13 μεγάλα σκάμματα και 20 μικρότερες τομές, ενώ συνεχίζεται η επιφανειακή έρευνα και η χρονολόγηση την αποθέσεων, που κρύβουν μέσα τους τα λίθινα εργαλεία. Η ίδια η ανασκαφή προχωρά με πιο αργούς ρυθμούς, όπως απαιτείται για την ασφάλεια των ευρημάτων και των ανασκαφέων, ακολουθώντας μία σύγχρονη μεθοδολογία που, σύμφωνα με την κ. Γαλανίδου, συνιστά ένα «μείγμα αρχαιολογικής και γεωαρχαιολογικής έρευνας πεδίου» και εφαρμόζεται σε στενή συνεργασία με τον κ. Γιώργο Ηλιόπουλο, λέκτορα στο τμήμα Γεωλογίας του Πανεπιστημίου Πάτρας. Αλλωστε, οι καλλιεργήσιμες εκτάσεις, που μετατρέπονται σε σκάμματα κάθε Ιούλιο, αποκαθίστανται στην αρχική τους μορφή και «επιστρέφονται» στους ιδιοκτήτες τους λίγες εβδομάδες αργότερα, με τις τομές προσεκτικά καλυμμένες με γεωύφασμα και άφθονο χώμα, έτσι ώστε να μπορούν να αποκαλυφθούν εκ νέου στην επόμενη ανασκαφική περίοδο.
Στο μεταξύ, η λήψη ολοένα και περισσότερων αποτελεσμάτων από εργαστήρια της Ελλάδας και του εξωτερικού επιτρέπει στους ερευνητές να προσθέσουν νέα κομμάτια στο παζλ. Απώτερος στόχος είναι η δημιουργία ενός «καλά χρονολογημένου πλαισίου» που θα επιτρέψει τη διεξαγωγή συμπερασμάτων σχετικά με τα αίτια της παραμονής των ανθρωπιδών στα Ροδαφνίδια. Το εγκεκριμένο από το ΚΑΣ έρευνητικό πρόγραμμα του Πανεπιστημίου Κρήτης ολοκληρώνεται το 2016, ελπίδα όμως της ομάδας είναι η συνέχιση της έρευνας στα επόμενα χρόνια.
Δεδομένου ότι οι κλιματικές συνθήκες που επικρατούσαν στο παραποτάμιο περιβάλλον των Ροδαφνιδίων δεν ευνοούν τη συγκέντρωση οργανικού υλικού, «ίσως να μη μάθουμε ποτέ» αν οι αρχαιότεροι κάτοικοι της περιοχής ήταν Homo erectus, Homo heidelbergensis ή ανήκαν σε κάποιο άλλο προγονικό είδος, αναγνωρίζει η επικεφαλής της ανασκαφής. Αυτό, ωστόσο, δεν επηρεάζει τη σημασία της έρευνας – όποιοι και αν ήταν αυτοί οι προϊστορικοί «μετανάστες» αναγκάστηκαν ή επέλεξαν να ζήσουν στη σημερινή Λέσβο, διακόπτοντας για λίγο τις μετακινήσεις τους. Τα απλά, αλλά τόσο απαραίτητα για την επιβίωσή τους λίθινα εργαλεία συνιστούν πολύτιμα τεκμήρια για ένα σχεδόν ασύλληπτα μακρινό παρελθόν του ανθρώπου.
Αγκάλιασαν την ανασκαφή οι κάτοικοι
Επίτευγμα αμελητέας επιστημονικής αξίας, αλλά τεράστιας σημασίας, τόσο για τη συνέχιση της έρευνας, όσο και για την προστασία και προβολή των ευρημάτων, συνιστά το ενδιαφέρον της τοπικής κοινωνίας για την ανασκαφή: Χάρη στις συνειδητές προσπάθειες της Νένας Γαλανίδου και των συνεργατών της, και με τη συμβολή εκπροσώπων των τοπικών αρχών, που αναγνώρισαν εξαρχής τη σημασία της έρευνας –ανάμεσά τους ο πρόεδρος Λισβορίου, Θόδωρος Χατζηπαναγιώτης και ο αντιδήμαρχος Λέσβου, Νίκος Κατράνης– ο ως επί το πλείστον αγροτικός πληθυσμός του Λισβορίου έχει πλέον «αγκαλιάσει» την ομάδα και έχει αντιληφθεί πως τα «ταπεινά και σπουδαία ευρήματα» του τόπου τους μπορεί εκ πρώτης όψεως να μοιάζουν με κοινές πέτρες, όμως η σημασία τους είναι ανυπολόγιστη, αναφέρει η επικεφαλής της ανασκαφής. Δεν είναι τυχαίο πως, όταν οι αρχαιολόγοι επέστρεψαν στο Λισβόρι τον περασμένο Ιούλιο, στην είσοδο του σχολείου του χωριού τούς περίμενε ένας χειροπέλεκυς. Σύντομα άρχισαν να καταφτάνουν οι σακούλες γεμάτες πέτρες, που συγκέντρωναν στα χωράφια τους κάτοικοι της περιοχής.
Ιδιαίτερα αυξημένη ήταν η προσέλευση του κόσμου στη σχετική ενημερωτική εκδήλωση, που διοργανώθηκε σε συνεργασία με τον Δήμο Λέσβου στις 4 Αυγούστου. «Μιλήσαμε στους ανθρώπους με απλό τρόπο, τους δείξαμε αυτό που αρχικά τους τρόμαζε και η καχυποψία τους μετουσιώθηκε σε αγάπη – για μας, για τα ευρήματα, για την ίδια τους τη γη που τώρα τη βλέπουν διαφορετικά», υποστηρίζει η κ. Γαλανίδου. Ηδη, κοινό όραμα των κατοίκων αρχίζει να αποτελεί η δημιουργία ενός «Μουσείου Παλαιολιθικής Αρχαιολογίας» ή, για την ακρίβεια, ενός κέντρου τεκμηρίωσης και εκπαίδευσης.
Η έρευνα στα Ροδαφνίδια υλοποιείται από το Πανεπιστήμιο Κρήτης με συγχρηματοδότηση από τον Δήμο Λέσβου και τη Γ.Γ. Αιγαίου και Νησιωτικής Πολιτικής. Τη μεταφορά ανθρώπων και υλικού έχει αναλάβει η Aegean Airlines.