Πώς είναι να κινηματογραφείς έναν άνθρωπο που είναι σχεδόν 100 ετών, θυμάται τη δολοφονία του Γεωργίου του Α΄ και «έχει μια αμυδρή εικόνα της ανησυχίας του κόσμου όταν επρόκειτο να εμφανιστεί ο κομήτης του Χάλεϊ στα 1910»; Που ξεφυλλίζει την αλληλογραφία του με τον Κακριδή, τον Δημαρά, τον Σεφέρη, τον Καζαντζάκη, τον Παπανούτσο, τον Πλασκοβίτη, τον Βενέζη, τον Τριανταφυλλίδη; Που μιλάει για τη γλωσσική μεταρρύθμιση του 1917 σαν να συνέβη χθες; Που κλείνει μέσα του, εν ολίγοις, έναν αιώνα ζωής, σχέσεων, αφηγήσεων, αναμνήσεων, σκέψεων, συναισθημάτων;
Η διακεκριμένη και έμπειρη σκηνοθέτις -και ανιψιά του- Στέλλα Θεοδωράκη κινηματογράφησε με αμεσότητα, αγάπη, οικειότητα και σπάνια πυκνότητα αποχρώσεων, εκατό χρόνια σε 64 λεπτά. Η ταινία με τίτλο «Σαν όνειρο πρωινό, Eμμανουήλ Kριαράς: Μνήμες ενός αιώνα», προβλήθηκε στο Διεθνές Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης, παρουσία του πρωταγωνιστή της. Το κοινό στην αίθουσα τον χειροκρότησε όρθιο, με συγκίνηση και απεριόριστο σεβασμό.
Με την αναγγελία του θανάτου του Εμμ. Κριαρά (σε ηλικία 108 ετών) την περασμένη Παρασκευή, ανατρέξαμε στην ταινία της Στέλλας Θεοδωράκη.
Στο γλέντι των 100 γενεθλίων στο σπίτι του, στην οδό Αγγελάκη στη Θεσσαλονίκη. Ο Κριαράς, ευτυχής, γελά και αστειεύεται: «Οταν ρώτησαν έναν γέρο Κρητικό πότε θα πεθάνει, απάντησε: Στα 90 πορπατώ, στα 100 σαν φτάσω, ε τότε θα σας ειπώ το πότε θα γεράσω». Ακολουθεί τον ρυθμό του ζεϊμπέκικου από την πολυθρόνα, χορεύει καλαματιανό, ο φακός εστιάζει στα οστεώδη εκφραστικά του χέρια.
Στα επόμενα πλάνα αφηγείται
Ο Εμμ. Κριαράς την περιπέτεια της γλώσσας: «Είμαι δημοτικιστής από τα νεανικά μου χρόνια», λέει. «Ολοι εμείς, φίλοι μου, ελεύθεροι και χωρίς κινδύνους, αναπτύσσουμε σήμερα τις όποιες γλωσσικές μας απόψεις. Ρωτήστε με όμως να σας πω κάτω από ποιες συνθήκες και με ποιους κινδύνους και με ποια παθήματα διατυπώναμε και υπερασπιζόμαστε τις ιδέες μας. Ιδέες για τη γλώσσα μας, την ελευθερία του λόγου και για μια δικαιότερη κοινωνία». Αναφέρεται στις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα. Και ύστερα στη γυναίκα του Αικατερίνη Στριφτού, στον «ευτυχέστατο συζυγικό βίο που του δημιούργησε»: «Πιστεύαμε στα ίδια: δημοτικισμό, δημοκρατία, σοσιαλισμό».
Κατοχή, Εμφύλιος, τα χρόνια στο Παρίσι, βόλτες στη Θεσσαλονίκη, επίσκεψη στο Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας. Απαγγέλλει, περιστοιχισμένος από τους ερευνητές του τμήματος Λεξικογραφίας: «Σοφέ μου το τετράσοφο / που σε φωτάει λυχνάρι /νάτανε, λέει, φεγγάρι / και συ είκοσι χρονώ! […] Πολύ την καταφρόνεσες / τη ζωή πανάθεμά τη… / Και τώρα; Είναι φευγάτη / σαν όνειρο πρωινό». Τον χειροκροτούν. Παύση. Είναι συγκινημένος.
Το ντοκιμαντέρ πλησιάζει στο τέλος του. «Τα Χανιά και η Θεσσαλονίκη αυτές οι δύο πόλεις είναι στην καρδιά μου», λέει και χαμογελά πλατιά.
Σήμερα στις 12 κηδεύεται στον Ιερό Ναό της Του Θεού Σοφίας στη Θεσσαλονίκη. Αύριο, η σορός του θα μεταφερθεί στα Χανιά για να ταφεί στις Στέρνες.