Τα αποκαλυπτικά ρεπορτάζ της κορυφαίας δημοσιογράφου και ακτιβίστριας Aννας Πολιτκόφσκαγια για τις ωμότητες των ρωσικών στρατευμάτων στην ημιαυτόνομη δημοκρατία της Τσετσενίας, στάθηκαν πηγή έμπνευσης για τον 28χρονο Aμερικανό Aντονι Μάρα, που βρέθηκε να σπουδάζει στη ρωσική πρωτεύουσα το 2006, χρονιά που η δημοσιογράφος δολοφονήθηκε στην είσοδο της πολυκατοικίας της.
Ο Μάρα, στο μυθιστόρημά του «Αστερισμός ζωτικών φαινομένων» (Ικαρος 2014), χρησιμοποιώντας ως πρώτη ύλη τα βιβλία της Πολιτκόφσκαγια, «A small corner of hell-Dispatches from Chechnya» και «A dirty war», κατόρθωσε να «κεντήσει» πάνω στον καμβά των δύο ρωσοτσετσενικών πολέμων (1994 και 2004) μια συναρπαστική ιστορία απώλειας και εκδίκησης, με επίκεντρο τις διαπλεκόμενες ζωές επτά αμάχων, πέντε Τσετσένων και δύο Ρωσίδων. Ολοι γείτονες σε μια ασήμαντη κωμόπολη, που αναγκάζονται εκ των πραγμάτων να διαλέξουν με ποιους θα πάνε και ποιους θα αφήσουν.
Οι βασικοί πρωταγωνιστές του μυθιστορήματος είναι: ο Χασάν Γκεσίλοφ, ερασιτέχνης ιστορικός που έχει ασχοληθεί με την ιστορία της Τσετσενίας, μονίμως σε διαμάχη με τον γιο του Ραμζάν, εξαιτίας της συνεργασίας του τελευταίου με τις ρωσικές δυνάμεις κατοχής. («καρφί» της ασφάλειας). Ο γείτονάς τους Ντόκα, που συλλαμβάνεται καθ’ υπόδειξη του Ραμζάν από τον στρατό για τη βοήθειά του στον εξοπλισμό των Τσετσένων αυτονομιστών και η κόρη του Χαβάα, που με τη βοήθεια του παθολόγου Αχμεντ φυγαδεύεται στο νοσοκομείο της πόλης. Η Ρωσίδα χειρουργός Σόνια Ράμπινα, που αναλαμβάνει το ρίσκο να κρύψει την καταζητούμενη Χαβάα, «συνεπικουρούμενη» από την αδελφή της Νατάσα Ράμπινα, θύμα των δουλεμπόρων, πόρνη διά της βίας και αγνοούμενη δις. Και οι επτά εμπλέκονται κατά κάποιο τρόπο στη δολοφονία ενός Ρώσου συνταγματάρχη και η εύρεση του ενόχου αποτελεί το «κλειδί» της μυθοπλασίας.
Φυσικά ο πραγματικός πρωταγωνιστής του βιβλίου είναι ο πόλεμος. Ενας βρώμικος πόλεμος για τον έλεγχο του πλούσιου υπεδάφους της περιοχής (πετρέλαιο, μεταλλεύματα), που ξεκίνησε ο Γιέλτσιν και συνέχισε με αμείωτη ένταση ο Πούτιν, χρησιμοποιώντας όλα τα θεμιτά και αθέμιτα μέσα. Βομβαρδισμούς, ναρκοθετήσεις, εμπρησμούς χωριών, παραστρατιωτικές ή μαφιόζικες συμμορίες, βασανιστήρια, απαγωγές, ομαδικές εκτελέσεις. Το σκηνικό παντού και πάντα το ίδιο: κατεστραμμένα κτίρια, ανυπαρξία των βασικών υποδομών, έλλειψη τροφίμων, ομαδικοί τάφοι. Οι περισσότεροι άμαχοι, εγκλωβισμένοι μεταξύ του ρωσικού στρατού και των Τσετσένων μαχητών, επιδίδονται για να επιβιώσουν σε πάσης φύσεως συναλλαγές χωρίς να λογαριάζουν τις επιπτώσεις, νομικές ή ηθικές.
Μια παρενέργεια της σύγκρουσης που «χρωματίζει» πολλές σελίδες του βιβλίου είναι η αναζωπύρωση του θρησκευτικού φανατισμού, καθώς οι Τσετσένοι είναι μουσουλμάνοι και οι Ρώσοι χριστιανοί. Φανατικοί μουσουλμάνοι προχωρούν για αντίποινα σε «τυφλά» τρομοκρατικά χτυπήματα και οι παραστρατιωτικοί φιλορώσοι αφανίζουν ολόκληρα χωριά μόνο και μόνο γιατί διατηρούν ένα τζαμί.
«Παιχνίδια» επιβίωσης
Ο Μάρα χωρίς να υποτιμά τις σκληρές ρεαλιστικές περιγραφές των ανεξάντλητων δεινών, προτιμά να προικίσει τους ήρωές του με μια έκτη αίσθηση, με μια μεταφυσική διάσταση, θυμίζοντας την αφήγηση των μεγάλων δασκάλων του μαγικού ρεαλισμού. (Γιόσα, Κορτάσαρ, Μάρκες). Μπροστά στην ωμή βία, ο νους των πιο αδύναμων χαρακτήρων του σκαρώνει «παιχνίδια» για να ξεφύγει από την πραγματικότητα και αυτά μας χαρίζουν ευφρόσυνες υπερρεαλιστικές σκηνές, όπου οι νεκροί και οι ζωντανοί, οι φυλακισμένοι και οι αγνοούμενοι συναντώνται σε παραμύθια, όνειρα και παραβολές, συνδυασμένα με τη λαϊκή προφορική παράδοση των Τσετσένων χωρικών. Πνευματικά «παιχνίδια» επιβίωσης μέσα στη φρίκη των σφαγών.
Είναι δύσκολο σε ένα τέτοιο μυθιστόρημα να διαχωρίσουμε εύκολα τα ιστορικά γεγονότα –αν και σχετικά πρόσφατα στη διεθνή ειδησεογραφία– με τα επινοημένα επεισόδια, όπου εμπλέκονται οι ζωές των πρωταγωνιστών, ωστόσο η εκτενής βιβλιογραφία που παραθέτει στο τέλος ο συγγραφέας, μας πείθει ότι όλα όσα περιγράφει –παράλογα και αληθοφανή– όντως συνέβησαν. Κι αυτή η βεβαιότητα που μας μεταδίδει σήμερα μας στρέφει και πάλι προς την επικαιρότητα. Αν αντικαταστήσετε τη λέξη «Τσετσενία» με τη λέξη «Ουκρανία» μπορείτε να καταλάβετε καλύτερα έναν ακόμη βρώμικο πόλεμο που ξεκίνησε στην ευρύτερη γειτονιά μας.
Αντονι Μάρα
«Αστερισμός ζωτικών φαινομένων» μτφ. Αχιλλέας Κυριακίδης
εκδ. «Ικαρος» σελ. 488, 17 ευρώ