Η Κοινωνία των Πολιτών αποτελεί τον χώρο ανάμεσα στις δύο μεγάλες δυνάμεις που ορίζουν τη ζωή μας, κινείται δηλαδή ανάμεσα στον χώρο της δημόσιας διοίκησης και στον χώρο της αγοράς.
Είναι ένας αναντικατάστατος δημοκρατικός θεσμός, ανεξάρτητος και πέρα από τον επηρεασμό κράτους, κυβέρνησης, πολιτικών κομμάτων ή αγορών. Δίνει τη δυνατότητα στους πολίτες να δημιουργούν εθελοντικά κοινωνικά δίκτυα (οργανώσεις) που βασίζονται στην εμπιστοσύνη, τη συνεργασία και την κοινή δράση για να πετύχουν κοινούς στόχους, να προαγάγουν κοινές αξίες και να λύσουν κοινά προβλήματα.
Αυτές είναι οι οργανώσεις της κοινωνικής προσφοράς, που υπηρετούν αιτήματα ζωής, κοινωνικού ανθρωπισμού, ανθρωπίνων δικαιωμάτων, διαφάνειας, δημοκρατίας, προστασίας του περιβάλλοντος. Οι Κοινωνικές Οργανώσεις Πολιτών αποτελούν δομές που εξασφαλίζουν ότι τα κέντρα εξουσίας και οικονομικής ισχύος εκλογικεύονται και ελέγχονται. Είναι οι δομές που ευαισθητοποιούν την κοινωνία πάνω στα κρίσιμα θέματα που αντιμετωπίζει και βοηθούν στη διαμόρφωση σωστών πολιτικών επιλογών. Είναι οι δομές που δημιουργούν ενεργούς πολίτες. Είναι οι δομές της συμμετοχικής δημοκρατίας που έχει ανάγκη η χώρα.
Η Κοινωνία των Πολιτών και οι οργανώσεις που την αποτελούν δεν υποκαθιστούν σε καμία περίπτωση το κράτος. Δρουν συμπληρωματικά, επικουρικά, δρουν ενισχυτικά προς το κράτος και θεραπεύουν ευαίσθητους κοινωνικά τομείς με πολύ μεγαλύτερη επιτυχία και αποτελεσματικότητα απ’ ό,τι θα το έκανε το κράτος.
Ο χώρος αυτός βρίσκεται σε δυναμική ανάπτυξη στην Ευρώπη και την Αμερική. Στην Ελλάδα πρόσφατα μόνο αναπτύσσεται, με σημαντικά όμως προβλήματα. Ο τομέας της Κοινωνίας των Πολιτών στην Ελλάδα υπήρξε αναιμικός και σχετικά υπανάπτυκτος μέχρι περίπου το 1990. Το κράτος, τα πολιτικά κόμματα, η Εκκλησία και η οικογένεια ήταν οι ισχυρότεροι θεσμοί μέσα από τους οποίους οι πολίτες έβρισκαν διέξοδο για κοινωνική ενσωμάτωση. Οι περισσότεροι Ελληνες, έως πρόσφατα, δεν συμμετείχαν σε μη κομματικές δραστηριότητες ούτε και σε εθελοντική εργασία (με εξαίρεση ίσως τους Ολυμπιακούς Αγώνες). Σύμφωνα με μία μελέτη του Charities Aid Foundation (Δεκ. ’13) στον πίνακα εθελοντισμού η χώρα μας κατέχει την τελευταία θέση επί συνόλου 131 χωρών ισοψηφώντας με την Υεμένη και την Τυνησία. Στην ίδια μελέτη η Ελλάδα κατέχει την 130ή θέση επί 135 στη δωρεά χρημάτων.
Στη κορυφή βρίσκονται χώρες όπως η Νορβηγία, όπου το μισό του ενήλικου πληθυσμού συμμετέχει σε εθελοντικές δραστηριότητες, και η Μ. Βρετανία, όπου 19 εκατ. κάτοικοί της προσφέρουν εθελοντική εργασία.
Κατά τις τελευταίες δύο δεκαετίες το τοπίο άρχισε να μεταβάλλεται, με ραγδαία αύξηση του αριθμού των ΜΚΟ, όπου, όμως, αξιόλογοι μη κερδοσκοπικοί φορείς με οργανωμένη δομή, σαφή προσανατολισμό και σημαντικό έργο συνυπάρχουν με φορείς που είναι ανενεργοί και υπάρχουν μόνο σαν σφραγίδες. Η έλλειψη σαφούς νομικού πλαισίου και ιδιαίτερα η αποτυχία θέσπισης κριτηρίων αναγνώρισης, διαφάνειας και αξιολόγησης έχουν οδηγήσει σε μια απόλυτα συγκεχυμένη κατάσταση. Από τη θολή αυτή κατάσταση επωφελήθηκαν διάφοροι επιτήδειοι, με αποτέλεσμα να τρωθεί και να δυσφημιστεί ο χώρος των ΜΚΟ.
Στον δυτικό κόσμο έχει γίνει αποδεκτό ότι οι πολιτείες δεν έχουν την αποκλειστικότητα στην κάλυψη των δημοσίων αναγκών. Αντίθετα, αντιλαμβάνονται ότι είναι προς το συμφέρον τους να λειτουργεί μια αξιόπιστη και σοβαρή κοινωνία των πολιτών. Στις ΗΠΑ η διοίκηση του προέδρου Ομπάμα δημιούργησε ένα ομοσπονδιακό γραφείο κοινωνικής καινοτομίας για να ενισχύει τους αναδυόμενους μη κερδοσκοπικούς οργανισμούς με αποδεδειγμένο έργο και αποτελεσματικότητα. Ο συνασπισμός Συντηρητικών και Φιλελευθέρων στη Μ. Βρετανία δημιούργησε τη «Μεγάλη Κοινωνία» (The Big Society), ένα συνασπισμό δυνάμεων από δημόσιους – ιδιωτικούς και μη κερδοσκοπικούς φορείς για την επεξεργασία και υλοποίηση συγκεκριμένων κοινωνικών προγραμμάτων. Τα προγράμματα που υλοποιούνται είναι απίστευτα μεγάλα σε μέγεθος και η αποτελεσματικότητα υλοποίησης μοναδική.
Στην Ελλάδα μέχρι πριν από λίγο καιρό είχαμε ένα πατερναλιστικό κράτος που χρηματοδοτούσε αναποτελεσματικά και σπάταλα το μέγιστο των αναγκών για κοινωνική πρόνοια, υγεία, παιδεία κ.λπ. Τώρα που το κράτος χρεοκόπησε, τα ιδρύματα και οι ΜΚΟ καλούνται να καλύψουν τις αυξημένες κοινωνικές ανάγκες που κάλυπτε το κράτος. Κατά τα φαινόμενα και στο προβλεπτό μέλλον το κράτος δεν θα έχει τη δυνατότητα να ανταποκριθεί στις αυξημένες κοινωνικές απαιτήσεις. Το κενό θα πρέπει να συνεχίσουν να καλύπτουν τα ιδρύματα και οι κοινωνικές οργανώσεις.
Για να αρχίσει η εξυγίανση του χώρου και να μπορέσει η Κοινωνία των Πολιτών να διαδραματίσει εποικοδομητικό κοινωνικό ρόλο, θα πρέπει κατά τη γνώμη μου να γίνουν τα εξής:
1) Να ψηφισθεί νόμος που θα εισάγει τους κανόνες διακυβέρνησης, λογοδοσίας και ελέγχου των ΜΚΟ. (Είμαι ευτυχής που η κυβέρνηση έχει ήδη θέσει σε διαβούλευση σχετικό νόμο που καταρτίστηκε με εισήγηση και σε συνεργασία με το Ιδρυμα Μποδοσάκη.)
2) Να εξασφαλισθεί οικονομική ενίσχυση και οργανωτική ενδυνάμωση (capacity building) οργανισμών που ασχολούνται με τη φτώχεια, τον κοινωνικό αποκλεισμό, τη διαφάνεια, τα ανθρώπινα δικαιώματα, τη δημοκρατία και την προστασία του περιβάλλοντος. (Το Ιδρυμα Μποδοσάκη υλοποιεί ένα πρόγραμμα που χρηματοδοτείται από χώρες του ΕΟΧ, κυρίως από τη Νορβηγία, το οποίο όμως καλύπτει πολύ μικρό μέρος των αναγκών που υπάρχουν.)
3) Να αναγνωρίσει έμπρακτα η ελληνική πολιτεία τον ρόλο που καλούνται να επιτελέσουν τα ιδρύματα και οι μη κερδοσκοπικοί κοινωνικοί οργανισμοί στην πορεία τής μετά την κρίση ελληνικής κοινωνίας και να δώσει τα φορολογικά κίνητρα και τις απαλλαγές που προσφέρουν πολλές από τις δυτικοευρωπαϊκές χώρες.
* Ο κ. Δημήτρης Βλαστός είναι πρόεδρος του Ιδρύματος Μποδοσάκη.