Στον ένα μήνα που διήρκεσε η έκθεση του Βερολινέζου καλλιτέχνη Τίνο Σιγκάλ στη Ρωμαϊκή Αγορά (έως τις 28 Οκτωβρίου) 7.545 επισκέπτες απάντησαν στο ερώτημα «Τι είναι πρόοδος». Δεν επρόκειτο για «έκθεση», με την τρέχουσα έννοια του όρου, αφού δεν υπήρχε τίποτα υλικό και ορατό. Ηταν μια περιπατητική φιλοσοφική συζήτηση, μέσα στον χώρο της Ρωμαϊκής Αγοράς, την οποία καθοδηγούσαν, διαδοχικά, τέσσερις εκπαιδευμένοι εθελοντές για κάθε επισκέπτη: ένα παιδί, ένας έφηβος, ένας μεσήλικας και ένας ηλικιωμένος. Καθώς ο διεθνώς γνωστός και βραβευμένος δημιουργός δεν επιτρέπει να βιντεοσκοπηθούν τα έργα του ούτε, εν προκειμένω, να καταγραφούν οι συνομιλίες, ο απολογισμός είναι κατά κάποιον τρόπο ελλιπής. Με τη βοήθεια όμως του Οργανισμού Πολιτισμού και Ανάπτυξης ΝΕΟΝ, που κάλεσε τον Σιγκάλ στην Αθήνα και έκανε πράξη την ιδέα του, συγκεντρώσαμε ορισμένα στοιχεία. Μια γενική αίσθηση, από τις εμπειρίες των εθελοντών. Ο αριθμός, κατ’ αρχάς, όσων δέχτηκαν να συμμετάσχουν στη διαδικασία είναι αξιοσημείωτος. Στην είσοδο της Ρωμαϊκής Αγοράς σε υποδεχόταν ένα μικρό κορίτσι και ρωτούσε αν θα ήθελες να αποτελέσεις μέρος του εν εξελίξει «σχεδίου» του καλλιτέχνη απαντώντας στο συγκεκριμένο ερώτημα. Η ανθρώπινη σκυταλοδρομία, με τις τέσσερις ηλικίες, σαν ένας κύκλος ζωής, σε έβαζε στη διαδικασία να σκεφτείς, να ανατρέξεις, να θυμηθείς, να συνθέσεις, να αναιρέσεις, να σταθείς με αμηχανία, να δυσκολευτείς να επικοινωνήσεις ή, το εντελώς αντίθετο, να μιλήσεις με ενθουσιασμό. Εντός ή εκτός θέματος. Δεν έχει και πολλή σημασία.
Τι είναι πρόοδος, λοιπόν; Οι περισσότεροι από τους 7.545, Ελληνες και ξένους (τουρίστες), συνδέθηκαν με τη λέξη μέσα από προσωπικά βιώματα. «Πρόοδος είναι να βρω μια δουλειά», υποστήριξαν αρκετοί. Αλλοι πάλι, εστίασαν στην αγάπη, στον έρωτα, στην οικογένεια, στη σχέση γονέων – παιδιών. Πρόοδος είναι η κίνηση, η εξέλιξη, η βελτίωση της καθημερινότητας, τα επιτεύγματα της επιστήμης και της τεχνολογίας. Γενικότερες και κάπως αναμενόμενες αυτές οι απαντήσεις. Υπήρξαν και εκείνοι που πρόβαλαν επιθυμίες όπως «η συναισθηματική και πνευματική ωριμότητα», η διαρκής επιμόρφωση, η ανάπτυξη της τέχνης και του πολιτισμού.
Μια σεβαστή, σε αριθμό, κατηγορία είναι και όσοι αρνήθηκαν την έννοια της προόδου. Την «καταψήφισαν». Τη θεώρησαν ψέμα, «θεωρητική κατασκευή» που προκαλεί σύγχυση. Μεταφέρουμε, με όσο το δυνατόν μεγαλύτερη πιστότητα στην πρωτότυπη αφήγηση: «Ο άνθρωπος πιστεύει πως μόνο κινούμενος προς τα εμπρός επιβιώνει. Ετσι όμως, αντιμετωπίζοντας την πραγματικότητα σαν άσπρο – μαύρο, χάνει τις αποχρώσεις της ζωής, ξεχνάει πως πολύ συχνά πάμε προς τα πίσω, αριστερά, δεξιά, πλάγια, κυκλικά, πάνω, κάτω. Μόνο αν ξεπεράσει κανείς την ιδέα της προόδου μπορεί να αντικρίσει τις άπειρες δυνατότητες που τον περιβάλλουν».
Οι επισκέπτες αυτής της κατηγορίας δεν είναι καθόλου βέβαιο ότι γνώριζαν πως ο φιλόσοφος και ιστορικός των ιδεών Πιερ – Αντρέ Ταγκιέφ έχει επανειλημμένως δηλώσει: «Διαπιστώνω μια παρακμή της ιδέας της προόδου από τα μέσα του 19ου αιώνα, που εκδηλώθηκε μέσω μιας όλο και πιο εμφανούς “ιδεολογικοποίησης". Σήμερα, η αφελής πίστη στην πρόοδο δεν είναι πλέον παρά μια επιβίωση που οφείλεται στη δύναμη αδράνειας των κοινωνικών αναπαραστάσεων. Η προοδευτική νέο-θρησκεία ανήκει σε μνημονικούς τόπους. Αν και νεκρή, συνεχίζει να πλανάται στο πολιτικό φαντασιακό. Οι δημαγωγικές χρήσεις των θρησκευτικών πίστεων δεν έπαψαν να κυριαρχούν στον πολιτικό ανταγωνισμό, τουλάχιστον στις δημοκρατικές πλουραλιστικές κοινωνίες. Αν ο προοδευτισμός πέθανε φιλοσοφικά στον Μεσοπόλεμο, ταυτόχρονα παγκοσμιοποιήθηκε, έγινε ένα είδος αισιόδοξης βουλγκάτας, η πίστη ότι το αύριο θα είναι καλύτερο από το σήμερα. Τίποτα δεν είναι λιγότερο σίγουρο».
Ανάμεσα στη βιωματική και στην ιστορικο-φιλοσοφική έννοια της προόδου, ανάμεσα στους χιλιάδες περιπατητές της Ρωμαϊκής Αγοράς, στον έναν αυτό μήνα, και τον Γάλλο στοχαστή, η σχέση είναι ασαφής αλλά όχι ανύπαρκτη. Αν το σκεφτούμε με προσοχή, ξεπερνώντας τυποποιημένες αντιδράσεις και ανακλαστικά που μας κάνουν να εκθειάζουμε την έννοια της προόδου, οι αντιδράσεις των επισκεπτών είναι μάλλον εξατομικευμένες. Λιγότεροι είναι εκείνοι που αναφέρονται στην κοινωνία ως σύνολο και περισσότεροι όσοι μιλούν για πράγματα μικρά και καθημερινά. Που προτιμούν να απαντήσουν μέσα από ένα προσωπικό συμβάν, μια ιστορία, μια παρατήρηση. Η κατάρρευση συλλογικών ονείρων και συλλογικών επενδύσεων (μετά και την πτώση του υπαρκτού σοσιαλισμού) είναι όλο και πιο ορατή.
Είτε οφείλεται στην κρίση είτε στη συνειδητοποίηση ότι «τίποτα δεν είναι λιγότερο σίγουρο» από το αύριο, η πρόοδος αποκαθηλώνεται από το δημόσιο και εγκαθίσταται στο ιδιωτικό. «Πρόοδος» βαφτίζεται η καλή σχέση ενός ζευγαριού, οι επιλογές που διαμορφώνει ένας έφηβος μέσα σε έναν κόσμο που αλλάζει ραγδαία, η επικοινωνία με τους γύρω μας, η συνεργασία στον επαγγελματικό χώρο, η καλή υγεία των οικείων, η δυνατότητα να ταξιδεύει κανείς, ο προβληματισμός για τον τρόπο που η τεχνολογία ρυθμίζει κάθε (ανθρώπινη) επαφή και κάθε (οικονομική) συναλλαγή.
Αναρωτιόμαστε, που σημαίνει ότι ενδόμυχα φοβόμαστε και ευχόμαστε, όλο και περισσότερο, για τα οικεία που μας περιβάλλουν. Τα ελάχιστα «δικά μας» που μπορούμε, ή νομίζουμε ότι μπορούμε, να ελέγξουμε. Στον περίπατο της Ρωμαϊκής Αγοράς, οι επισκέπτες, υποψιασμένοι ή ανυποψίαστοι, ήταν χαλαροί, δεν λογοδοτούσαν σε κανέναν· εκμυστηρεύτηκαν σε έναν άγνωστο με τον οποίο διασταυρώθηκαν για λίγα λεπτά της ώρας. Μοιράστηκαν μια σκέψη, μια φράση, που μπορεί εκ των υστέρων να φαντάζει α-νόητη, δήλωσαν την αγωνία ή την απορία τους, αναρωτήθηκαν για, άλλοτε, βεβαιότητες, ενέδωσαν από περιέργεια σε μια νέα πρό (σ)κληση, συμμετείχαν σε μια διαδικασία που εμπνεύστηκε ένας καλλιτέχνης, δοκιμάζοντας το δικό τους, προσωπικό, όριο. Η πλειοψηφία δεν είχε ψευδαισθήσεις, δεν έτρεφε αυταπάτες. Μήπως κι αυτό είναι πρόοδος;