Ο Σταμάτης Φασουλής σπάνια βγαίνει έξω πλέον. Ζει μεταξύ ζωής και θεάτρου, όπως είπε πρόσφατα, το πιο ακριβές θα ήταν «μεταξύ θεάτρου και θανάτου», αλλά αντιλαμβάνεστε ότι αυτό δεν θα ήταν το ίδιο εύηχο, ούτε ιδιαίτερα ευοίωνο. Η Αθήνα του φαίνεται αγνώριστη, τα στέκια αλλαγμένα και οι άνθρωποι που τον ενδιαφέρουν είναι πάντα ευπρόσδεκτοι στο σπίτι του. Πριν όμως βγει για την πρόβα, την παράσταση ή τη σπάνια έξοδο, ακούει μουσική. Τραγούδια παλιά, ελληνικά και ξένα. Για μια ώρα, ίσως και παραπάνω. Ακούγοντάς τα, αναβιώνει τη στιγμή που έζησε τότε, ξαναζεί ακριβώς την περίσταση, αναπλάθει την εποχή. Για να μη λησμονεί ποιος είναι και από πού έρχεται. Γιατί δεν θέλει να γίνει σαν κι εκείνους που σηκώνουν το δάχτυλο και αναθεματίζουν απερίσκεπτα και καμώνονται πως τα ξέρουν όλα, έχοντας ξεχάσει ότι κι εκείνοι υπήρξαν νέοι.
Στο καμαρίνι του Θεάτρου Χορν, το μόνιμο καταφύγιό του, μιλάμε για τον Δικηγόρο Ντάροου, τον συναρπαστικό νομικό που απασχόλησε την Αμερική και τον κόσμο ολόκληρο τον περασμένο αιώνα, με τους αγώνες που έδωσε υπερασπιζόμενος τους αδικημένους και τους μη έχοντες, μαχόμενος για την ελευθερία και το δικαίωμα στη ζωή και το λόγο. Όταν το είδε στην αποχαιρετιστήρια παράσταση του Kevin Spacey με το Old Vic, που ολοκληρώθηκε πριν από λίγο καιρό, αμέσως του κέντρισε το ενδιαφέρον.
«Περίμενα να δω μια παράσταση δεξιοτεχνίας. Αντ’ αυτού, είδα ένα φλογισμένο παίξιμο σε ένα φλογερό έργο. Τα ’χασα! Και μετά έμαθα πως και στο τηλεοπτικό House of Cards, ο Kevin Spacey υποδύεται έναν τέτοιου είδους δικηγόρο»…
«Με ενθουσίασε το γεγονός πως πρόκειται για ένα έργο χωρίς μπροσούρες και πανό, χωρίς να είναι φωναχτό δηλαδή, που ωστόσο μιλάει για πράγματα που έχουμε ξεχάσει ότι υπήρξαν και ότι κατακτηθήκαν. Ο Darrow άλλαξε τα πράγματα στην Αμερική. Ήταν υπέρ της κατάργησης της θανατικής ποινής, κατά των φυλετικών διακρίσεων από το 1890 και ο άνθρωπος που θέσπισε το οκτάωρο στην Αμερική, με δική του δίκη. Τάχθηκε υπέρ των ταπεινών και καταφρονεμένων, όταν κατάλαβε πως δεν μπορεί να υπερασπίζεται εταιρείες που εκμεταλλεύονται τους εργαζόμενους και λοξοδρόμησε προς τη μεριά του συνδικάτου. Από εκεί και πέρα ξεκινάει μια καινούρια περίοδος γι' αυτόν, με πολλές ενδιάμεσες κρίσεις συνείδησης και μια “τούμπα” άνευ προηγουμένου. Δηλαδή, στα μέσα της ζωής του, σχεδόν τον καταργούν. Τα ίδια τα συνδικάτα! Γιατί νομίζουν πως μπορεί να υπερασπιστεί και το άδικο. Και αυτός, εκείνη τη στιγμή, κάνει πίσω. Όταν προσπαθεί να σώσει τη ζωή δυο κατηγορουμένων που τα συνδικάτα θέλουν να τους δουν κρεμασμένους. Ο Darrow βρίσκεται για 10 χρόνια σε καραντίνα. Τα πρόσωπα, τα συνδικάτα, τα σωματεία, τον έχουν αποκλείσει. Ξαναγυρίζει με την υπόθεση του Billy Haywood, και φτάνοντας επίσης στα άκρα, με την περίφημη Δίκη των Πιθήκων, που έγινε και για τους σωστούς λόγους, καθώς στο Τενεσί απαγόρευαν να διδαχτεί η θεωρία της εξέλιξης γιατί αντίκειτο στη Βίβλο, αλλά και για λόγους διαφήμισης. Δεν κέρδισε τη δίκη, αλλά δημιουργήθηκε τέτοια φασαρία, που δεν τόλμησε κανείς να εφαρμόσει το νόμο»…
«Ο άνθρωπος αυτός δεν ήταν πολιτικά συνειδητοποιημένος, ούτε σπουδαγμένος, αλλά το κύτταρό του ήταν υπέρ της ελευθερίας. Ο πατέρας του, ένας φιλελεύθερος μέσα σε έναν ωκεανό από ρεπουμπλικάνους, όπως έλεγε, έκανε δουλειές του ποδαριού για να αγοράζει βιβλία, για να τα δίνει στα παιδιά του και να αποκτήσουν γνώσεις και εφόδια. Η μάνα του ήταν υπέρ της ψήφου των γυναικών ήδη από το 1840, και το διαλαλούσε κι από πάνω! Μιλάμε για πολύ προοδευτικά πνεύματα. Ο Darrow δε μεγάλωσε με την καθοδήγηση του Μαρξ. Κι έγινε εξαιρετικός δικηγόρος και σημείο αναφοράς στην Αμερική, ακόμη και σήμερα. Όταν λένε δικηγόρος, εννοούν τον Darrow. Φαντάσου… Όταν μιλάμε για 8ωρο, που καταπατείται σήμερα, και το βλέπεις από την αντίστροφη μεριά, όταν δηλαδή κάποιος πριν από 100 και πλέον χρόνια δίνει αγώνα για να κατακτηθεί με αίμα κάτι που τώρα έχει καταργηθεί σιωπηρώς, είναι λίγο ανάτριχο. Σοκαριστικό»…
«Το ωραίο είναι πως στο έργο όλα αυτά δεν είναι βαθυστόχαστα, αλλά δίνονται με χιούμορ. Η παράσταση, ένας απολογισμός της ζωής, του έργου, των γάμων του, ξεκινάει με ένα φόνο και τελειώνει με ένα ποίημα του Ομάρ Καγιάμ, πως “δεν με ενδιαφέρει να αναγράφομαι ακόμη και στο σπουδαιότερο βιβλίο του κόσμου, αλλά το μόνο που με νοιάζει είναι να γραφτώ στο βιβλίο της αγάπης”. Είναι αυτό που λέει στο τέλος: “Αν μπορέσω να μπολιάσω με αγάπη τη δικαιοσύνη, ίσως να αισθανθώ πως κάποτε δικαιώθηκα”. Δεν πίστευε στην αρχή της θανατικής ποινής, πως ένας ακόμη φόνος εν ψυχρώ και με υπολογισμό θα ξέπλενε το αίμα που ήδη χύθηκε. Την τάδε μέρα και την τάδε ώρα. Άσε το δολοφόνο να πεθάνει στη φυλακή. Ίσως ήταν μπροστά από την εποχή του. Όπως είπε κι ο ίδιος: “Η ζωή μου παραήταν ανθρώπινη”. Ούτε καλή, ούτε κακή»…
«Μιλάμε για πολύ σκληρές εποχές. Σκεφτείτε πως τότε, οι ανθρακωρύχοι εργάζονταν 12 ώρες τη μέρα, 365 ημέρες το χρόνο, και τα παιδιά τους, 10-12 χρονών, το ίδιο. Χωρίς αργίες. Και έχαναν τα άκρα τους από το λιγνίτη. Αλλά μην πάτε μακριά. Και τώρα παιδιά στο Μπαγκλαντές, την Ινδία και το Πακιστάν δουλεύουν για ψίχουλα για να προμηθεύουν με ρούχα τους μεγάλους οίκους μόδας. Το πρόβλημα μετατοπίστηκε από τον άνθρακα στον άνθρωπο και το ένδυμά του. Από τη ζέστη του σπιτιού, στη ζέστη του σώματος»…
«Με γοήτευσε η παρουσία του Darrow σε μια κοινωνία τόσο άκαμπτη, αρτηριοσκληρωτική και παγωμένη στο πέρασμα του χρόνου. Ξαφνικά, βλέπεις ένα σκουλήκι το οποίο σηκώνει ανάστημα γίγαντα. Άρχισε πολύ ταπεινά: είδε ένα δικηγόρο στο χωριό του και ήθελε να του μοιάσει, να βγάλει χρήματα. Και σταδιακά, διαμορφώθηκε κάτι άλλο. Όταν είδε τις συνθήκες κάτω από τις οποίες δούλευαν οι εργάτες, στράφηκε εναντίον των εταιρειών. Του πρότειναν πολλές φορές να γίνει πολιτικός, αλλά δεν δέχθηκε ποτέ»…
«Όταν επιλέγω ένα έργο, δεν το κάνω επειδή συναρπάζομαι από τη σπουδαία προσωπικότητα του κεντρικού χαρακτήρα. Σπάνια συμβαίνει. Μόνο στο Darrow. Και στο Red, αν και εκεί με ενδιέφερε η καλλιτεχνική αναζήτηση του προσώπου και όχι τόσο η προσωπικότητα του Rothko. Έβρισκα μια αντιστοιχία σε πολλά, κι όχι επειδή ήταν μια ιστορικά δικαιωμένη προσωπικότητα – που δεν είμαι σίγουρος ότι τελικά δικαιώθηκε. O Darrow είναι εξαιρετικά ενδιαφέρων γιατί μέσω αυτού εξετάζεις πώς έβλεπε τον κόσμο ένας άνθρωπος που δεν ήταν ταγμένος σε κάτι. Δεν περίμενες ότι θα γινόταν στην Αμερική κάτι τέτοιο. Ένας μη κομμουνιστής έφερε το 8ωρο, ένας μη κομμουνιστής υπερασπίστηκε 17 Αμερικανούς αριστερούς που προσήχθησαν σε δίκη με την κατηγορία της ομιλίας (!) και το γραμματέα του κομμουνιστικού κόμματος γιατί, δήθεν, υπεξαίρεσε 35 σεντς από το ταμείο για να ανατρέψει το πολίτευμα. Είχαν φτάσει σε πλήρη παράκρουση. Δεν υπήρχε ένας να απαντήσει και βρέθηκε εκείνος»…
«Οι καλλιτέχνες που γνωρίζω εγώ δεν ξέρουν το πρακτικό κομμάτι της ζωής. Όσο περισσότερο το γνωρίζουμε, τόσο απομακρυνόμαστε από την Τέχνη. Η τέχνη έχει σχέση με την ποίηση. Άλλο πράττω, άλλο ποιώ. Ο καλλιτέχνης οραματίζεται και με την αφορμή του οράματός του, μπορεί να φτιάξει ένα ολόκληρο σύμπαν. Αλλά όχι να δημιουργήσει μέσα στη ζωή. Όχι ότι αποκλείεται, αλλά δεν είναι κανόνας. Η τέχνη δεν αλλάζει τη ζωή. Μας βοηθάει να ζούμε λίγο καλύτερα και με ελπίδα. Δεν είναι σαν την επανάσταση, ό,τι και να λέμε. Σε βοηθάει να αισθανθείς λίγο πιο πάνω από άνθρωπος. Δεν αλλάζει η ζωή ή ο ρους της Ιστορίας με ένα τραγούδι, μια παράσταση ή μια ταινία. Σου δημιουργεί μια χαρμολύπη και σε κάνει ενδεχομένως να πεις: “Μπορώ να την αντέξω τη ζωή”. Δηλαδή, είναι ένα μήνυμα κρυφά αισιόδοξο»…
«Τα πρώτα χρόνια της κρίσης, το ’11 και το ’12, ο κόσμος δεν κοιτούσε στα μάτια. Τα πράγματα έχουν καλυτερέψει λίγο και νομίζω πως ο κόσμος έχει επίσης συνηθίσει τη μυρωδιά του καμένου λαδιού. Οι πολιτικοί δεν στάθηκαν στο ύψος της στιγμής. Όφειλαν να είναι όλοι ενωμένοι για το καλό της χώρας και να μην κοιτάξει κανείς το πολιτικό του μέλλον. Στον πόλεμο, δεν αρχίζεις τις αψιμαχίες. Αντί να κάνουν τις αηδίες και τις μεταμφιέσεις, ας κάτσουν κάτω να τα βρουν»…
«Τον τελευταίο καιρό είχα παρατήσει τον ηθοποιό Σταμάτη Φασουλή. Στις κωμωδίες που ανέβασα και συμμετείχα, μπορεί να άρεσα στο κοινό, αλλά αισθανόμουνα πως ήμουν λίγο πολύ μέσα στα κόλπα μου. Τον τρίτο χρόνο της καριέρας μου ως ηθοποιός, το 1975, άρχισα να σκηνοθετώ, όταν ελάχιστοι ηθοποιοί το έκαναν. Πάνε πολλά χρόνια που το κάνω, σχεδόν 40. Δεν θέλω να σκουριάσω, Θέλω να ξαναγίνω μαθητής. Και είμαι ανακουφισμένος που έχω ένα τρίτο μάτι από κάτω. Σαν να μου έφυγε ένα βάρος. Τόσα χρόνια δεν το καταλάβαινα. Ή μάλλον, το καταλάβαινα, και γι' αυτό αμέσως μόλις είδα αυτό το έργο, είπα πως θα με σκηνοθετήσει κάποιος άλλος. Ο Νίκος Χατζόπουλος έχει κατανόηση και είναι αυστηρός. Πολλές φορές βλέπει τι πάω να κάνω και πριν προλάβω, μου λέει, αυτό κάντο αλλιώς. Και το καταλαβαίνω απόλυτα. Σκοπεύω να συνεργάζομαι εφεξής με άλλους σκηνοθέτες όποτε παίζω εγώ και βέβαια να σκηνοθετώ άλλες παραστάσεις, όπως τα Χριστούγεννα, στο θέατρο Gloria, που θα ανεβάσουμε το Blithe Spirit του Noël Coward. Λέω να το πω “Το Φάντασμα με Γόβες”. Χαίρω πολύ!» (γελάει)
«Ωστόσο, είναι πολύ δύσκολο να βρω σκηνοθέτη. Με τον Νίκο Χατζόπουλο γνωριζόμαστε πολύ καιρό και, αν δεν βλεπόμαστε συχνά, έχουμε παρόμοιο μάτι. Κυρίως, διακρίνουμε και οι δυο (και είναι από τα προτερήματά μας) το γελοίο. Πώς να μη γίνεις γελοίος»…
«Δεν ξέρεις ποτέ τι θέλει και τι αποφασίζει το κοινό. Μπορεί να συμπαθήσει ένα δολοφόνο και να παρακαλάει μέχρι το τέλος να μην τον συλλάβει η αστυνομία. Γι’ αυτό και δεν γνωρίζουμε τη φόρμουλα της επιτυχίας. Το κοινό αλλάζει με τη στιγμή και τη διάθεση, αλλά και το χρόνο. Η ίδια παράσταση που ανεβαίνει πέντε χρόνια αργότερα ενδέχεται να αποτύχει. Γιατί πρέπει να συμπέσουμε στο ραντεβού. Εσύ θέλεις να συναντηθείτε το 1973 και το κοινό, το 1979. Δεν μπορείς να είσαι πολύ μπροστά ή πολύ πίσω, ούτε ταυτόσημος με την εποχή σου. Λίγο μπροστά πρέπει. Ούτε να το τρομάξεις, ούτε να το καθησυχάσεις. Το παλιό το βαριέται. Το καινούριο τού φαίνεται εχθρικό. Από το ενδιάμεσο, ο καλλιτέχνης μπορεί να βρει και να πει πράγματα που το κοινό δεν θα άκουγε ποτέ. Άλλωστε, η μόδα πεθαίνει πολύ γρήγορα»…