Μετά τη λήξη του εμφυλίου πολέμου, η ηγεσία του ΚΚΕ, με επικεφαλής τον Νίκο Ζαχαριάδη, εγκαταστάθηκε στο Βουκουρέστι. Είχε να αντιμετωπίσει, εκτός από την ήττα, την αναγκαστική εγκατάσταση των μαχητών του ΔΣΕ και δεκάδων χιλιάδων άλλων ανθρώπων από τα θέατρα του εμφυλίου πολέμου στις Λαϊκές Δημοκρατίες. Η άρνηση της στρατιωτικής ήττας εκ μέρους της ηγεσίας του ΚΚΕ, που αποτυπώθηκε στο σύνθημα «το όπλο παρά πόδα» και η οργάνωση, σε συντονισμό με τις ανατολικές χώρες, στρατοπέδων εκπαίδευσης για την αποστολή παρανόμων στελεχών στην Ελλάδα με στόχο την καθοδήγηση των οργανώσεων του ΚΚΕ αλλά και τη συλλογή πληροφοριών και εκτέλεση σαμποτάζ, ενέτειναν τις ήδη μεγάλες δυσχέρειες (στρατοδικεία, φυλακές, εξορίες, εκτελέσεις) των κομμουνιστών που παρέμειναν στη χώρα.
Ο θάνατος του Στάλιν το 1953 άνοιξε στην ίδια την ΕΣΣΔ δρόμους αμφισβήτησης αυτού του εγκατεστημένου μοντέλου εξουσίας. Οπως ήταν επόμενο, οι εξελίξεις στην ΕΣΣΔ επηρέασαν άμεσα το ΚΚΕ.
Αιματηρά επεισόδια
Στην πιο σημαντική από πολιτικής άποψης προσφυγική κοινότητα της Τασκένδης (16.000 πολιτικοί πρόσφυγες πρώην μαχητές του ΔΣΕ) διαμορφώθηκε με την ενθάρρυνση των «αντισταλινικών» του ΚΚΣΕ (επικεφαλής ο Χρουστσόφ) κίνηση στελεχών του ΚΚΕ που έθεσε ζήτημα αντικειμενικής έρευνας και ανάλυσης των αιτιών της ήττας, καταλογισμού ευθυνών στην ηγεσία για τις αποτυχίες, αμφισβήτησης του εσωκομματικού καθεστώτος, επανεκτίμησης της μέχρι τότε γραμμής και τακτικής του ΚΚΕ. Τα στελέχη αυτά χαρακτηρίστηκαν «αντιζαχαριαδικοί» και «αντιηγετική φράξια».
Οταν, εν όψει της 4ης Συνδιάσκεψης της Κ.Ο. Τασκένδης (της μεγαλύτερης Κ.Ο. του ΚΚΕ με 8.000 μέλη), η πλειοψηφία των εκλεγμένων αντιπροσώπων προέκυψε «αντιζαχαριαδική», ο Ζαχαριάδης, έχοντας την υποστήριξη σταλινικών στελεχών του ΚΚΣΕ (επικεφαλής ο Μολότοφ), και στηριζόμενος σε πιστά σε αυτόν στελέχη, άλλαξε τη σύνθεση της Κομματικής Επιτροπής με καθαιρέσεις και ματαίωσε τη σύγκληση της Συνδιάσκεψης.
Η ανακοίνωση της απόφασής του στάθηκε αφορμή για βίαια αιματηρά επεισόδια με πολλά θύματα μεταξύ των πολιτικών προσφύγων, στις 9, 10, 11 Σεπτεμβρίου 1955. Οι διαφορετικές εκδοχές για το πώς κι από ποιους άρχισαν και πώς εξελίχθηκαν, συγκλίνουν μόνο στον αρχικό χώρο της σύγκρουσης (τα γραφεία και τη γύρω περιοχή της Κ.Ο. του ΚΚΕ στην Τασκένδη), που όμως διευρύνθηκε σε όλες σχεδόν τις «Πολιτείες» των Ελλήνων πολιτικών προσφύγων στην Τασκένδη.
Από την Κ.Ε. του ΚΚΣΕ συγκροτήθηκε επιτροπή εξέτασης των επεισοδίων (3 Νοεμβρίου 1955) που επέρριψε ευθύνες στην καθοδήγηση της Κ.Ε. του ΚΚΕ και στην αντιπροσωπεία της Κ.Ε. στην Κ.Ο. Τασκένδης (δηλαδή όχι στην «φραξιονιστική ομάδα»). Τελικά, τα επεισόδια, έκφραση της εσωκομματικής διαπάλης στο ΚΚΕ, οδήγησαν σε διάσπασή του («ζαχαριαδικοί» – «αντιζαχαριαδικοί»).
Το 20ό Συνέδριο του ΚΚΣΕ
Τον Φεβρουάριο του 1956 συγκλήθηκε το 20ό Συνέδριο του ΚΚΣΕ (14-26.2.1956). Σε κλειστή συνεδρίαση της τελευταίας ημέρας ο Χρουστσόφ παρουσίασε εισήγηση για την «προσωπολατρία» του Στάλιν και τις συνέπειές της. Αυτή η «μυστική έκθεση» σήμανε μεταβολές στην πολιτικοϊδεολογική γραμμή της Σοβιετικής Ενωσης, επηρέασε όλα τα κομμουνιστικά κόμματα, οδήγησε σε αντιπαραθέσεις, ρήξη και διάσπαση του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος.
Κατά τη διάρκεια του Συνεδρίου συγκροτήθηκε «Διεθνής Επιτροπή» από αντιπροσώπους των έξι κομμουνιστικών κομμάτων χωρών της «Ανατολικής Ευρώπης», όπου είχαν εγκατασταθεί Ελληνες πολιτικοί πρόσφυγες μέλη του ΚΚΕ. Την αποτελούσαν ο Αντόν Τάνεφ Γιούγκοφ από το Κομμουνιστικό Κόμμα Βουλγαρίας, ο Μπέλα Κόβατς από το Κόμμα των Ούγγρων Εργαζομένων, ο Φρανσίζεκ Μαζούρ από το Ενοποιημένο Εργατικό Κόμμα Πολωνίας, ο Γκεόργκε Γκεοργκίου-Ντεζ από το Εργατικό Κόμμα Ρουμανίας (πρόεδρος της Επιτροπής), ο Οτο Κουούσινεν από το Κομμουνιστικό Κόμμα Σοβιετικής Ενωσης και ο Ρούντολφ Μπάρακ από το Κομμουνιστικό Κόμμα Τσεχοσλοβακίας.
Στο περιθώριο των εργασιών του Συνεδρίου, ο Ζαχαριάδης συναντήθηκε με τη «Διεθνή Επιτροπή» στις 21 και 25 Φεβρουαρίου 1956. Ο γ.γ. του ΚΚΕ κλήθηκε να απαντήσει για όλες τις αποφάσεις του μέχρι εκείνη τη στιγμή. Στις υποβαλλόμενες ερωτήσεις διαμαρτυρήθηκε ότι υπάρχουν στοιχεία ανάκρισης, αλλά διαβεβαίωνε ότι οποιαδήποτε απόφαση θα γινόταν σεβαστή.
Η 6η Ολομέλεια της Κ.Ε. του ΚΚΕ
Ενα μήνα μετά το 20ό Συνέδριο του ΚΚΣΕ, στις 11-12 Μαρτίου 1956, συγκλήθηκε η 6η πλατιά Ολομέλεια της Κ.Ε. του ΚΚΕ στο Βουκουρέστι, με πρωτοβουλία της «Διεθνούς Επιτροπής» και όχι του Π.Γ. και της Κ.Ε. του ΚΚΕ. Η επέμβαση αυτή στα εσωτερικά του ΚΚΕ εξυπηρετούσε απολύτως την εναρμόνισή του με τις νέες κατευθυντήριες γραμμές της ΕΣΣΔ. Οι αντισταλινικοί ακολουθούσαν εντέλει τις ίδιες σταλινικές μεθόδους ελέγχου.
Στην 6η Ολομέλεια κλήθηκαν να συμμετέχουν τακτικά και αναπληρωματικά μέλη της Κ.Ε. που είχαν εκλεγεί στο 7ο Συνέδριο (1945) και οι συμμετέχοντες στην 3η Συνδιάσκεψη (1950). Δηλαδή συμμετείχαν και μέλη που είχαν διαγραφεί από την Κ.Ε. ή και από το ΚΚΕ, όπως ο Παρτσαλίδης (το 1952). Τελικά, συμμετείχαν 75 μέλη του ΚΚΕ που οργανωτικά κατανέμονταν: είκοσι από Κ.Ο. στην ΕΣΣΔ, δέκα από τη Ρουμανία, πέντε από τη Βουλγαρία, δέκα από την Τσεχοσλοβακία, πέντε από την Ουγγαρία και πέντε από την Πολωνία. Αυτός που απουσίαζε από την 6η Ολομέλεια του ΚΚΕ ήταν ο γενικός γραμματέας του, ο Ζαχαριάδης.
Στο βήμα προσήλθαν 39 ομιλητές από το ΚΚΕ και τέσσερις από τη «Διεθνή Επιτροπή», ο Ντεζ που έκανε την εισήγηση, ο Κόβατς (Κόμμα Ούγγρων Εργαζομένων), ο Γιούγκοφ (Κ.Κ. Βουλγαρίας) και ο Μπάρακ (Κ.Κ. Τσεχοσλοβακίας).
Εντονη κριτική
Ο Ντεζ στην εισήγησή του δικαιολόγησε την επέμβασή τους βασιζόμενος στις εκθέσεις στελεχών και επιστολές διαμαρτυρίας μελών του ΚΚΕ που δέχτηκαν τα συγκεκριμένα «αδελφά» κόμματα, και έκαναν λόγο για ανώμαλο εσωκομματικό καθεστώς στη λειτουργία του ΚΚΕ με ευθύνη της καθοδήγησής του και προσωπικά του Ν. Ζαχαριάδη. Διευκρίνισε ότι η συζήτηση επανέρχεται σε παλιές δράσεις της καθοδήγησης, επειδή η γραμμή ήταν λαθεμένη. Οι βασικοί άξονες κριτικής επικεντρώθηκαν:
• Στην πολιτική γραμμή: το γράμμα «προς τον λαό της Ελλάδας» το 1940, τη θεωρία των δύο πόλων, την αποχή από τις εκλογές του 1946, τη συμμετοχή στο δημοψήφισμα (Σεπτέμβριος 1946), τη χρονική έναρξη και τον χαρακτήρα του «δεύτερου» ένοπλου αγώνα, τις εκτιμήσεις για την ήττα του ΔΣΕ.
• Στην παραβίαση της εσωκομματικής δημοκρατίας και συλλογικής καθοδήγησης.
• Στην έλλειψη φροντίδας για την ασφάλεια των παράνομων στελεχών που εισέρχονταν στην Ελλάδα: απουσία μέτρων, άτοπα δημοσιεύματα του «Νέου Κόσμου», άστοχες δηλώσεις στην «Ελεύθερη Ελλάδα» κ.ά.
Οι ομιλητές, μέλη της Κ.Ε., όχι μόνο αποδέχτηκαν την εισήγηση του Ντεζ, αλλά μίλησαν με σκληρή γλώσσα για τον Ζαχαριάδη. Είπαν ότι «θεωρεί τον εαυτό του αλάθητο και αναντικατάστατο» (Γκρόζος), ότι «στην καθοδήγηση του κόμματος επικρατούσε σαπισμένο κλίμα… στη Γραμματεία υπήρχε σαπίλα… αλληλοκάλυψη» (Σταθάς), ότι «επικρατούσε με τη βία και το πνίξιμο κάθε άλλης γνώμης η στυγνή δικτατορία του» μέσα σε «κλίμα αφόρητης φοβίας» (Υφαντής), ότι «η κριτική… ήτανε κριτική εξόντωσης» (Υφαντής), ότι «η προσωπολατρία καλλιεργούνταν συστηματικά» (Βαϊνάς), ότι σήμερα «παρασταίνει τον μηνίοντα Αχιλλέα» (Θέος), ότι «καλλιέργησε στο Κόμμα τις μεθόδους καχυποψίας, αλληλοπαρακολούθησης, δυσπιστίας» (Θέος), ότι το καθεστώς του ήταν «βρισιές, ταπεινώσεις, διαγραφές, φαβοριτισμοί» (Θέος), ότι «η προσωπολατρία καλλιεργήθηκε και προβλήθηκε με ιδιαίτερη ζωντάνια» (Παπαγεωργίου), ότι ενεργεί «σαν κοινός εγκληματίας» (Τσάντης). Μολονότι πριν «όλοι οι σ. που μίλησαν τον λιβάνιζαν» (Βαϊνάς), οι περισσότεροι τώρα καταδίκαζαν τη «μονοκρατορία του» (Γκρόζος) και υποστήριζαν ότι συμφωνούσαν μαζί του, γιατί είτε τον φοβόντουσαν, είτε του είχαν τυφλή εμπιστοσύνη είτε κατάφερνε να τους παραπλανά.
Τελικά, καταδικάσθηκε η πολιτική γραμμή της ηγεσίας του ΚΚΕ ως λαθεμένη, σεχταριστική, δογματική, τυχοδιωκτική και πάρθηκαν οι εξής αποφάσεις: καθαιρέθηκε ο Ζαχαριάδης από τη θέση του γενικού γραμματέα και οι Μπαρτζιώτας, Βλαντάς και Γούσιας από το Πολιτικό Γραφείο. Επιπλέον αποκαταστάθηκαν μια σειρά παραγκωνισμένα στελέχη και ακυρώθηκαν οι αποφάσεις για τα γεγονότα της Τασκένδης.
Συμπερασματικά, η 6η Ολομέλεια της Κ.Ε. του ΚΚΕ αποδείχθηκε καθοριστικής σημασίας για τον επί 25 χρόνια ηγέτη του ΚΚΕ. Αποτέλεσε το σημείο έναρξης μιας σειράς αρνητικών για τον ίδιο εξελίξεων: διαγραφή του από μέλος του ΚΚΕ (1957), κατηγορία του ως «πράκτορα του εχθρού» (1957), απομόνωση στο Σοργκούτ της Σιβηρίας (1962), αυτοκτονία (1973). Για το ΚΚΕ, η 6η Ολομέλεια σηματοδότησε την αφετηρία μιας νέας περιόδου έντονης εσωκομματικής διαπάλης και πολυδιάσπασης.
* Ο κ. Νίκος Μαραντζίδης είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας και επισκέπτης καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Καρόλου στην Πράγα και στο Πανεπιστήμιο της Βαρσοβίας. Η κ. Κατερίνα Τσέκου είναι διδάκτωρ Ιστορίας του Ιόνιου Πανεπιστημίου.