PETER BROOK, MARIE–HELENE ESTIENNE
Η κοιλάδα των εκπλήξεων
σκηνοθ.: Brook/Estienne
θέατρο: Δημοτικό Πειραιά
Το ανακαινισμένο Δημοτικό Θέατρο Πειραιά, με ανέπαφη αίγλη και ατμόσφαιρα κι έχοντας στο τιμόνι του τον σκηνοθέτη Τάκη Τζαμαριά, επιβεβαιώνει το λογότυπό του: Λιμάνι στον πολιτισμό.
Σ’ αυτό το λιμάνι «άραξε» με σύμπραξη της Αττικής Πολιτιστικής Εταιρείας για λίγες παραστάσεις η τελευταία παραγωγή του Πίτερ Μπρουκ, «Η κοιλάδα των εκπλήξεων», και μας τάραξε ευφρόσυνα με την απλούστατη βαθύτητα, τη θεατρική αυτάρκεια, τη θετικότητα –τελικά– των στοχασμών της.
Πάνε χρόνια που ο 89χρονος σκηνοθέτης με τα πιο εγκωμιαστικά προθέματα στο όνομά του παγκοσμίως, «.. δεν ενδιαφέρεται πια για τη σκηνοθεσία… Ετσι κι αλλιώς, όλα έχουν ειπωθεί και σκηνοθετηθεί, με την τεχνολογία να σέρνει αυτόνομη τον χορό του εντυπωσιασμού και μιας διαφορετικά εννοούμενης πρωτοπορίας…», διαπίστωνε σε πρόσφατη συνέντευξή του.
Μα αν δεν σκηνοθετεί, τι κάνει τότε στη σκηνική τριλογία για το ανθρώπινο αδιερεύνητο που άρχισε από το 1993 με το περίφημο: «Ο άνθρωπος που…» (μια θεατρική προσέγγιση των μυστηρίων της νόσου Αλτσχάιμερ) για να ολοκληρωθεί με την «Κοιλάδα των εκπλήξεων»; Ψάχνει με τους συνεργάτες του τη θεατρική αφήγηση για το νόημα της ανθρώπινης ζωής. Αρχίζοντας από τα μυστήρια, την άβυσσο και τον παράδεισο του ανθρώπινου εγκεφάλου.
Δεν είναι ο μόνος που προσεγγίζει αυτή την επιστήμη μέσω τέχνης. Ακόμη και τις πηγές των ερεθισμάτων του μοιράζεται με άλλους. Πάνω στο έργο του νευροφυσιολόγου Oliver Sacks ή στην ιστορία του υπερμνήμονος Ρώσου δημοσιογράφου Salomon Shereshevsky (1886) και του νευροψυχιάτρου του Alexander Luria έχουν γίνει προσπάθειες με μεικτές, θεατρο-εικαστικές εγκαταστάσεις ή χορο-ποιητικο-αφηγηματικές περφόρμανς, που οδήγησαν όμως το κοινό τους σε κοιλάδες… πλήξεως.
Ιστορία 40 ετών
Οι Μπρουκικές «κοιλάδες» έχουν ιστορία περίπου σαράντα χρόνων – τότε που ξεκινούσε με 11 ηθοποιούς από το Παρίσι για ένα θεατρικό σαφάρι στην Αφρική, γύριζε πίσω με 30, μαζί και με την απαρχή μιας νέας θεατρικής εποχής, οικουμενικής σημασίας. Αυτές οι «κοιλάδες» παραπέμπουν στους έλικες και στις πτυχώσεις του εγκεφάλου, όπως και στο μεγαλειώδες ποίημα του Πέρση Φαρίντ Ουντίν Αττάρ (12ος αιώνας), μύστη του σουφισμού: «Το συνέδριο των πουλιών», όπου οι κοιλάδες είναι επτά. Εκεί στηρίχθηκε η ομώνυμη πολυεθνική παραγωγή του Μπρουκ, τέλος δεκαετίας ’70, διαποτίζοντας το έργο του έως σήμερα.
Η υπόθεση: Τα πουλιά συγκεντρώνονται προκειμένου να συσκεφθούν ποιος είναι ο καλύτερος δρόμος να ψάξουν τον Θεό. Τον δρόμο τελικά –αν πρέπει να τον ονομάσουμε– τον λένε Αυτογνωσία. Ποια καλύτερη αρχή, από την αποκάλυψη πως κάποιοι άνθρωποι διαθέτουν μυστική ζωή γεμάτη ήχους, μυρωδιές, χρώματα, γεύσεις, εικόνες, αναμνήσεις, αλλά η άγνοιά μας τους καταδικάζει να ακροβατούν ανάμεσα στη «κανονικότητα» και την παραφροσύνη.
Οπως η ελληνικής καταγωγής δημοσιογράφος Sally Costas στην «Κοιλάδα των εκπλήξεων». Μέσω υπέροχων, πολυσυναισθησιακών συνειρμών απομνημονεύει ασυνείδητα αναρίθμητες λέξεις, φράσεις, αριθμούς στη σωστή τους ακολουθία. Η τυχαία ανακάλυψη της συναισθησίας της την οδηγεί σε νέα δεδομένα ζωής, ως «φαινόμενο». Χάνει τη δουλειά της, δύο ευγενικά αμήχανοι ν-ευροφυσιολόγοι την υποβάλλουν σε ειδικές εξετάσεις, ένας επιτήδειος σόουμαν την εκμεταλλεύεται, μέχρι η ίδια να πει τη λέξη «θέλω» και η ζωή να είναι ξανά δική της! Ή ο παράλυτος, που τυχαία ανακαλύπτει πως όταν κοιτάζει τα μέλη του μπορεί να τα κινεί!
Πλήθος φιλοσοφικών ερωτημάτων, τρεις ωραίοι ηθοποιοί σε διάφορους ρόλους (Kathrin Hunter, Marcello Magni, Jared Mc Neill), δύο μουσικοί (Raphael Chambouvet, Toshi Tsuchitori), λίγες καρέκλες, δύο τραπέζια, δύο ιατρικές μπλούζες, έξοχοι φωτισμοί (Philippe Vialatte), ένα τετράγωνο από φως στο δάπεδο, στη θέση του Μπρουκικού τάπητα και απερίγραπτη, παιγνιώδης ελαφράδα, χιούμορ, ποίηση, υποκριτική αμεσότητα, πυργώνουν το ενδιαφέρον και τη διασκεδαστική προσήλωση του κοινού σ’ αυτό το ασκητικό, γοητευτικό, δυσκολοπερίγραπτο θέατρο.
Μέρες αργότερα, προσπαθώ ν’ αναλύσω την έλξη αυτής της σύντομης πληρότητας. Στην κλοουνίστικη εκφραστικότητα της τόσο ιδιαίτερης Κατερίνας Χατζηπατέρα (Kathrin Hunter) εντοπίζω κάτι από τη μαγική δύναμη του Μπρουκ: «Παίζοντας», οδηγεί τη σκέψη μας πέρα από τα όριά μας.