«Το μέλλον του ελληνισμού ανήκει στους Eλληνες του εξωτερικού, δυστυχώς», έγραψε πριν από καιρό ένας αναγνώστης, σχολιάζοντας άρθρο για το ελληνικό πισωγύρισμα. Το «δυστυχώς», είτε ως σχήμα λόγου είτε ως υπόμνηση ενός αδιεξόδου, προδίδει την αμηχανία. Oχι τόσο προσωπική, του αναγνώστη, αλλά κοινωνική. Αυτές τις ημέρες που «Eλληνες του εξωτερικού», φοιτητές, επιστήμονες, εργαζόμενοι, έρχονται για λίγες ημέρες στη χώρα, οι συζητήσεις γύρω από τα τραπέζια έχουν ως πυρήνα την «επιστροφή». Πού -σε ποια Ελλάδα δηλαδή, και πώς- με τι όρους και συνθήκες; Εδώ, οι απαντήσεις διαφέρουν. Η μόνη σταθερά είναι η επιθυμία. Γιατί; Οι φίλοι, το κλίμα, η γλώσσα, η ευρύτερη «οικογένεια». Κόπωση. Οχι οργανική τόσο, όσο ψυχικών αποθεμάτων και συναισθηματικών αντοχών. Κι εδώ ανοίγουν υποθέματα που κάνουν τις κουβέντες ατέρμονες: ασφυκτικοί δεσμοί με τους γονείς, που… φυσικά έχουν πάντα τις καλύτερες προθέσεις, ανασφάλεια διαχυμένη και εντεινόμενη στο ευρύτερο ευρωπαϊκό περιβάλλον, επιθετικότητα προς τους ξένους, ανερχόμενη κι αυτή, στις χώρες της Δύσης. Ο ανταγωνισμός υψώνει διαρκώς τον πήχυ των απαιτήσεων, οι διαθέσιμες θέσεις εργασίας λιγοστεύουν.
Η Κ. ζει επτά χρόνια στην Αγγλία, με διδακτορικό στην αρχιτεκτονική, διδάσκει σε βρετανικό πανεπιστήμιο, θα ήθελε όμως να γυρίσει στην Ελλάδα αν της δινόταν η ευκαιρία. Η Μ. αστέρι στα εφαρμοσμένα μαθηματικά, με διδακτορικό κι αυτή, στην Αγγλία, θέλει να επιστρέψει. Ο Α. εργάζεται στο Aμστερνταμ, σε πολυεθνική, με πολύ υψηλές αποδοχές, ονειρεύεται να αγοράσει ένα σπίτι στην Αθήνα για να μείνει, εγκαταλείποντας για κάτι πιο ταπεινό τη μεγαλεπήβολη καριέρα. Ο Θ. από την Ολλανδία αρχίζει τώρα το διδακτορικό του με στόχο την Ελλάδα κι αυτός. Δεκάδες αφηγήσεις, που συνθέτουν την ίδια ανάγκη. Μια πτυχή της πραγματικότητας. Oχι τη μόνη, ασφαλώς. Αφορά όμως έναν σημαντικό αριθμό από τους 100.000 επιστήμονες και 30.000 φοιτητές που έφυγαν από την Ελλάδα στην περίοδο της κρίσης, σύμφωνα με καταγεγραμμένες στατιστικές. Υστερα από πέντε χρόνια, κάποιοι, αρκετοί, θέλουν να επιστρέψουν. Μπορούν; «Oποια κι αν είναι τα αποτελέσματα των εκλογών, όποια κυβέρνηση κι αν αναδειχθεί από τις κάλπες της 25ης Ιανουαρίου, δύσκολα θα κατορθώσει να φέρει την ανάκαμψη στη χώρα αν δεν φροντίσει να δώσει τη δυνατότητα σε αυτούς τους νέους ανθρώπους που βρίσκονται στο εξωτερικό, να επιστρέψουν», υποστηρίζει μεσήλικας συνομιλητής. Aλλοι αντιδρούν· θυμίζουν τους ιστορικούς κύκλους, το αίμα που μετάγγισαν στη φτωχή και βαριά τραυματισμένη μεταπολεμική και μετεμφυλιακή Ελλάδα όσοι έφυγαν στο εξωτερικό. Αρνούνται την υπερ-δραματοποίηση της κρίσης, χρεώνουν, στους γονείς, στη σημερινή γενιά των 50άρηδων-60άρηδων, την καταστροφή της χώρας. «Εμείς οφείλουμε να “χτίσουμε” τη γέφυρα της επιστροφής», υπερθεματίζουν.
Το ερώτημα, παρά τις όποιες αποχρώσεις, παραμένει καίριο και επείγον: Πώς θα υποστηριχθεί οποιοδήποτε σχέδιο ανασυγκρότησης ή ποιος θα υπερασπιστεί τις αλλαγές και μεταρρυθμίσεις, βοηθώντας την Ελλάδα να σταθεροποιήσει το επόμενο βήμα της, αν λιγοστεύουν οι νέοι άνθρωποι με αξιόπιστες σπουδές και δεξιότητες; Σε μια χώρα πολιτικά απρόβλεπτη και δημογραφικά θνήσκουσα ποιοι θα μπολιάσουν με ιδέες καινοτόμες, με καινούργιες εμπειρίες την κοινωνία; Αν δεν ανταποκριθούμε στα αιτήματα «επαναπατρισμού», με θέσεις εργασίας πρωτίστως, η εικόνα που θα έχουμε για τον κόσμο θα είναι όλο και πιο ασφυκτική, όλο και πιο «τοπική», όλο και πιο περιορισμένη. Οι νέοι επιστήμονες, κινητικοί και ευέλικτοι, κατά κανόνα, ενισχύουν τη δυναμική, μπορούν να βοηθήσουν στην επανεκκίνηση της χώρας. Θα τους εξορίσουμε;