Από την εποχή της Υπόθεσης Ντρέιφους με το «Κατηγορώ» του Ζολά στη Γαλλία και τη συσπείρωση γύρω από τον εμβληματικό Εμίλιο Ντιρκάιμ –στιγμή που ο Εντσο Τραβέρσο θεωρεί συμβολικά ιδρυτική–, ο διανοούμενος του 20ού αιώνα παρενέβη στον δημόσιο χώρο, στάθηκε κριτικό πνεύμα, οχλούσα φωνή, ιππότης αρχών δεμένων με τη νεωτερικότητα: δικαιοσύνη, ισότητα, ελευθερία, δικαιώματα, φλογερός οραματιστής που ήθελε να δει την αλήθεια να θριαμβεύει ενάντια στο ψέμα, απέναντι στην εξουσία, υπερασπιστής οικουμενικών αξιών. Ο Γκράμσι, ο Οργουελ, η Αρεντ, ο Σαρτρ, ο Καμύ, ο Μπένγιαμιν, ο Φουκώ, ο Τόμας Μαν για να αναφέρουμε λίγα μόνο ονόματα, ενσάρκωσαν αυτή τη μορφή στην εποχή τους.
Ο Σαρτρ, λόγου χάριν, έγινε σταρ και ο ορισμός του για τον διανοούμενο –«κάποιος που ανακατεύεται σε ό,τι δεν τον αφορά… κάποιος που παραβιάζει ταμπού»– παραμένει έκκληση ενάντια στον κομφορμισμό και την υποταγή του πνεύματος.
Πλέον, η φιγούρα του φιλοσόφου που δείχνει τον δρόμο στους εργάτες και τους φοιτητές ανεβασμένος πάνω σε ένα βαρέλι, ή η φιγούρα του Καμύ να ενσαρκώνει τις αρετές του βάθους της σκέψης, ή η εγγραφή του Φουκώ σε μια δραματουργική τάξη λόγου (κάτι που λατρεύουν σήμερα οι ηθοποιοί), έχει εκλείψει. Είναι αχρείαστη, ίσως παρωχημένη.
Σήμερα, η λέξη «διανοούμενος» έχει χάσει κάθε κύρος, καθώς αποδίδεται συνήθως σε φλύαρες-ρηχές περσόνες που γεμίζουν τις τηλεοπτικές οθόνες. Ο Εντσο Τραβέρσο υποστηρίζει ότι αυτή η έκλειψη έχει πολλαπλές αιτίες: το τέλος των ουτοπιών του 20ού αιώνα, τη συντηρητική στροφή της δεκαετίας του 1980, την εμπορευματοποίηση της κουλτούρας, τις απογοητεύσεις μιας γενιάς. Σ’ έναν «μετα-ιδεολογικό» κόσμο όπου η πολιτική τρέφεται ολοένα και λιγότερο με ιδέες, ο διανοούμενος αντικαταστάθηκε από τους «ειδικούς», τους χρήσιμους «εμπειρογνώμονες» στην υπηρεσία της κυβέρνησης, τους σπεσιαλίστες της επικοινωνίας και τους παραγωγούς των «μπεστ-σέλερ». Η περίπτωση των μιντιακών φιλοσόφων εσωτερικεύει επιχειρηματικές αρχές…
Η αντιρρητική σκέψη μπορεί να υποχώρησε, αλλά δεν εξαφανίστηκε. Ο Τραβέρσο, σε έναν απολογισμό που, συνάμα, αναζητά τον διανοούμενο του 21ου αιώνα, διακρίνει σημάδια που προαναγγέλλουν μια νέου είδους γέφυρα ανάμεσα στην παραγωγή της γνώσης, την αποκρυστάλλωση της σοφίας, την κριτική της εξουσίας και, γιατί όχι, την πολιτική στράτευση.
Ο Ιταλός ιστορικός Εντσο Τραβέρσο –καθηγητής σήμερα στο Πανεπιστήμιο Κορνέλ της Νέας Υόρκης– όπως και στα «Διά πυρός και σιδήρου» και «Οι ρίζες της ναζιστικής βίας» (Εκδόσεις του 21ου, 2013), γράφει με οξυδέρκεια και τόλμη. Σε ένα βιβλίο-διάλογο που διαβάζεται απνευστί, ανοίγεται σε εδάφη που εκ των προτέρων στάζουν δηλητήριο – είτε πρόκειται για τους παραδοσιακούς διανοουμένους του 20ού αιώνα που ταυτίστηκαν με την πολιτικοποίηση και τη στράτευση είτε για τους σημερινούς viral των μετανεωτερικών και χαοτικών ΜΜΕ. Και μιλάει με παραδείγματα για δριμύτητες ιδεών, μετεξελίξεις και σφοδρές πολεμικές. Πίσω από την αφήγηση, όμως, διακρίνονται η έγνοια, ο πόνος για τον άνθρωπο και την κοινωνία, για τη δημοκρατία, για την ιστορική μοίρα της ανθρωπότητας. Ανησυχεί: «περιορισμένος ο ορίζοντας προσμονής νέων ουτοπιών» και γίνεται προφητικός: περιγράφει την έκλειψη της μορφής του κριτικού διανοουμένου στις μέρες μας ως «ένα μελαγχολικό στοίχημα» εν αναμονή. «Δεν διατάζονται οι επαναστάσεις, αναδύονται από κοινωνικές και πολιτικές κρίσεις… και δεν είναι όλες χαρούμενες… Οι πιο ευαίσθητοι στις κοινωνικές αδικίες είναι οι επισφαλώς εργαζόμενοι νέοι, οι αποκλεισμένοι που έχουν περάσει από πανεπιστήμια και έχουν πρόσβαση στην κουλτούρα». Υπάρχουν γέφυρες μεταξύ των σύγχρονων ακτιβιστικών κινημάτων και των διανοουμένων, έστω υποδόριες: «Υπάρχουν οι συνθήκες της κοινωνικής έκρηξης, λείπει όμως το φιτίλι για να βάλει φωτιά στο μπαρούτι…».
Διαυγής περιγραφή της κοινότητας των διανοουμένων, της εξέλιξής τους, του ιστού που έστησαν με την εξουσία και την αντιεξουσία, το βιβλίο προτείνει ένα είδος αυτογνωσίας για τον 20ό και κυρίως για τον 21ο αιώνα –που επώδυνα ως άρχισε, το ίδιο ζοφερός με τον 20ό, φέρει εντός του τα κουκούτσια της δυνητικής του λύτρωσης.
Enzo Traverso, «Τι απέγιναν οι διανοούμενοι;». Μετάφραση: Νίκος Κούρκουλος. Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, 2014